Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
120
çünki bütün bunlar eyni dərəcədə isbatedilməz, bilavasitə aşkar və a priori dərk olunan münasibətlərdir. Buna görə, əgər məkan münasibətlərinin aşkar dərk olunan zərurətini hökmən məntiqi isbat yolu ilə ziddiyyət qanunundan çıxarmaq istəyirlərsə, bu ona bənzəyir ki, kimsə başqası torpağı onun bilavasitə sahibinə əvvəlcə Len sahibliyinə vermək istəyir. Evklid də məhz belə hərəkət edir. O, yalnız öz aksiomlarını qeyri-ixtiyari olaraq bilavasitə aşkarlıqla əsaslandırır, bütün sonrakı həndəsi həqiqətlər ya bu aksiomların ilkin şərtlərinə, ya teoremdə təxminlərə uyğun gəlməsinə, ya da teoremin əksinin ehtimala, aksioma, əvvəlki teoremlərə və hətta özünə zidd olmasına əsaslanan məntiqi isbata məruz qalır. Lakin aksiomlar hər hansı digər həndəsi teoremə nisbətən daha çox bilavasitə aşkarlığa malik deyil: onlar daha az məzmuna malik olduqlarından daha sadədirlər. Cinayətkarı dindirərkən, onun ifadələrini protokola daxil edirlər ki, onların qarşılıqlı uzlaşmasından həqiqət üzə çıxarılsın. Lakin bu fənddən məcburən istifadə edirlər və əgər hər bir ayrıca ifadədən həqiqəti bilavasitə öyrənmək mümkündürsə, ona əl atmırlar, bir də ki, cani lap əzəldən ardıcıl surətdə yalan sata bilər. Buna baxmayaraq, Evklid məkanı birinci üsulla tədqiq etmişdir. Doğrudur, bu zaman o, belə bir şəksiz ilkin şərtdən çıxış edirdi ki, təbiət hər yerdə və deməli, özünün əsas formasında, məkanda ardıcıl olmalıdır, məkanın hissələri öz aralarında səbəb və nəticə münasibətlərində olduğu üçün heç bir məkan münasibəti bütün digərləri ilə ziddiyyətə girməyərək, olduğundan başqa cür ola bilməz. Lakin bu çox çətin və qeyri- qənaətbəxş dolayı yoldur, o, vasitəli idrakı elə o dərəcədə səhih www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
121
vasitəsizdən üstün tutur, o, elmin böyük ziyanına nəyinsə olması idrakını nə səbəbə olması idrakından ayırır: o, nəhayət məkan qanunlarına nüfuz etməni bütünlüklə öyrəncinin üzünə bağlayır və hətta onu əqli nəticələr, şeylərin səbəbi və daxili əlaqəsini həqiqi tədqiq etməkdən məhrum edir, əvəzində bu belədir kimi tarixi biliklə kifayətlənməyə alışdırır. Bu üsula belə inadla aid edilən hazırcavablıq məşqi sadəcə olaraq ondan ibarətdir ki, öyrənci əqli nəticələr, yəni ziddiyyət qanununun tətbiqi məsələsində məşq edir, ələlxüsus o, hafizəsini toplayıb elə məlumatları yadda saxlamağa çalışır ki, onların qarşılıqlı uzlaşması müqayisə tələb edir. Maraqlıdır ki, isbatın bu üsulu hesabda yox, ancaq həndəsədə tətbiq edilir, belə ki, hesabda həqiqətə, doğrudan da, yalnız seyr yolu ilə özünü büruzə verməyə imkan yaradılır ki, bu da sadə bir hesablamadır. Ədədlərin seyri yalnız zamanda baş tutur və buna görə həndəsi fiqur kimi heç bir hissi sxemlə təqdim edilə bilmədiyi üçün, burada özü-özünə belə bir şübhə aradan qalxır ki, guya seyr yalnız empirik xarakterə malikdir və bu səbəbdən aldadıcıdır, halbuki yalnız bu şübhə həndəsədə isbatın məntiqi üsulunun səbəbi ola bilərdi. Zaman yalnız bir ölçüyə malik olduğuna görə, hesab yeganə əməliyyatdır ki, bütün digərləri ona müncər edilməlidir; bu hesab isə a priori olaraq seyrdən savayı bir şey deyil və ona heç bir tərəddüd etmədən burada istinad olunur və təkcə o, yerdə qalanların hamısı, hər bir hesablama, hər bir tənlik üçün son yoxlamadır. Məsələn,
(7 + 9 х 8 - 2) = 42 3 www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
122
olduğunu isbat etmir, zaman etibarilə sırf seyrə istinad edir, hesabı və bu yolla hər bir ayrıca müddəanı aksioma çevirirlər. Həndəsəni bürümüş isbatlar əvəzinə, hesab və cəbrin bütün məzmunu buna görə yalnız hesablamanı azaltmaq üsuludur. Doğrudur, bizim ədədləri zamandakı bilavasitə seyrimiz, yuxarıda göstərildiyi kimi, on rəqəmindən uzağa getmir: bu hüdudların arxasında-seyr öz yerini ədədlərin sözdə qeydə alınmış abstrakt anlayışa verməlidir və seyr real olaraq artıq icra edilmir, yalnız tam müəyyənliklə qeyd olunur. Lakin bu halda belə böyük rəqəmləri həmişə eyni kiçik rəqəmlərlə ifadə etməyə imkan verən ədəd təriqli mühüm köməkçi üsul sayəsində hər bir hesablamaya əyani aşkarlıq vermək olar. Bunu o halda da həyata keçirmək olar ki, bu zaman abstraksiyaya o dərəcədə əl atırlar ki, təkcə ədədlər yox, qeyri-müəyyən kəmiyyətlər və bütöv əməliyyatlar da in abstracto düşünülür və buna uyğun qeyd edilir, məsələn, r-b, odur ki, belə əməliyyatlar artıq icra edilmir, onlara istinad edilir.
Bu cür haqla və hesabda olduğu kimi səhihliklə həndəsədə də həqiqəti sırf a priori seyrlə sübut etmək olardı. Mahiyyət etibarilə varlığın əsası qanunu üzrə məhz bu əyani dərk olunmuş zərurət həndəsəyə onun böyük aşkarlığını verir, hər bir kəsin şüurunda həndəsi teoremlərin doğruluğu həmişə işin mahiyyətindən uzaq olan, bizim əminliyimizə xələl gətirmədən çox vaxt unudulan süni məntiqi isbata yox, məhz ona əsaslanır. Belə məntiqi isbat isə həndəsənin aşkarlığına qətiyyən xələl gətirmədən olmaya da bilərdi, çünki o, ondan (məntiqi isbatdan) bilmərrə asılı deyil. Bu cür isbat həmişə bizim bunadək idrakın digər üsulu ilə tam yəqinlik hasil etdiyimiz şeyi təsdiqləyir və bu baxımdan Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|