Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
129
idrakın formasıdır. Ona görə soruşmurlar ki, niyə 2 x 2 = 4-dür; yaxud nə səbəbə üçbucaqda bucaqların bərabərliyi tərəflərin bərabərliyini müəyyənləşdirir; yaxud niyə bu səbəb öz təsirini doğurur; ya da nə səbəbə mühakimələrin düzgünlüyündən nəticənin düzgünlüyü üzə çıxır. Münasibətə gətirib çıxaran və haqqında daha niyə sualını qoymaq mümkün olmayan hər bir izah hansısa yol verilmiş gualitas occulta üzərində dayanır: lakin təbiətin hər növ əzəli qüvvəsi də bu növə mənsubdur. Hər bir təbii- elmi izah son nəticədə belə bir qüvvə, yəni nəsə tamamilə qaranlıq qüvvə üzərində dayanmalıdır və buna görədir ki, o, həm daşın, həm də insanın daxili mahiyyətini eyni tərzdə izaholunmaz saxlayır: o, daşın ağırlığı, ilişməsi, kimyəvi xassələri və digər təzahürləri və eləcə də insanın idrakı və fəaliyyəti haqqında bu dərəcədə az hesabat verə bilər. Məsələn, ağırlıq – gualitas occulta-dır, çünki fikrən onun üstündən keçmək olar, belə ki, o, səbəbiyyət qanunundan irəli gələn ətalət qanunu kimi nəsə zəruri olan bir şey kimi idrak formasından irəli gəlmir: buna görə sonuncuya müncər etmək, tamamilə yetərli izah vermək deməkdir. İki şey qəti izahedilməzdir, yəni əsas qanununda ifadə olunan münasibətə gətirilib çıxarıla bilməz: əvvəla, bu bütün dörd formada əsas qanununun özüdür, çünki o, hər növ izahın prinsipi, qüvvə aldığı şeydir; ikincisi, bu, onun üçün əlçatmaz olan şeydir, əzəli olan hər şey özünün bütün təzahürlərində ondan irəli gəlir, başqa sözlə,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
130
deyil. Mənim son sözlərim hələlik burada tamamilə anlaşılmaz qalır: onu yalnız növbəti kitab izah edəcəkdir. Biz həmin kitabda elmin mümkün nailiyyətlərini bu baxımdan nəzərdən keçirəcəyik. Lakin o yerdə ki, təbiətşünaslıq və ümumiyyətlə bütün elmlər öz obyektlərini tərk edirlər, – çünki bu həddi təkcə şeylərin elmi izahı yox, hətta bu izahın prinsipi, əsas qanunu da aşmır – orada, doğrusu, fəlsəfə şeylərin üzərinə qayıdır və onları elmdən tamamilə fərqli bir şəkildə öz bildiyi kimi nəzərdən keçirir. Əsas qanunu haqqında fikirlərimdə, 51-ci paraqrafda göstərmişəm ki, müxtəlif elmlərdə başlıca bələdçi, ipucu bu qanunun bu və ya digər formasıdır və bu prinsipə əsasən elmin, mənə belə gəlir ki, ən düzgün təsnifatını müəyyənləşdirmək olardı. Lakin həmin bələdçiyə əsasən verilən hər cür izah həmişə, dediyim kimi, yalnız nisbidir: o, şeylərin öz aralarındakı münasibəti müəyyənləşdirir, lakin həmişə qabaqcadan nəzərdə tutduğu bir şeyi izahedilməz saxlayır. Məsələn, riyaziyyatda məkan və zaman, mexanika, fizika və kimyada - materiya, keyfiyyət, əzəli qüvvələr, təbiət qanunları; botanika və zoologiyada - növlərin fərqi və həyatın özü; tarixdə – bütün təfəkkür xüsusiyyətləri və iradəsi ilə birlikdə insan nəsli belələrindəndir və onların hamısında əsas qanunu onun hər bir halına xas olan formadadır.
tutmamasıdır, onun üçün hər şey eyni dərəcədə yaddır və problem yaradır – təkcə hadisələrin münasibətləri deyil, həm də hadisələrin özləri, hətta əsas qanununun özü də; digər elmlər hər şeyi bu qanunla hökmü altına gətirə bildikdə razı qalırlar, halbuki
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
131
fəlsəfə belə bundan heç nə udmazdı, çünki sıradakı üzvlərdən biri onun üçün digəri qədər naməlumdur; bundan savayı, belə əlaqə növünün özü onun üçün onun əlaqələndirdiyi şey qədər problem yaradır, sonuncu isə istər əlaqəyə qədər, istərsə də əlaqə aşkara çıxandan sonra müəmma olaraq qalır. Belə ki, artıq deyildiyi kimi, məhz elmlərin ilkin şərtini, onların şərhinin əsasını və hüdudunu təşkil edən şey fəlsəfənin əsl problemidir, fəlsəfə isə elm qurtaran
fundamenti ola bilməz, belə ki, onlar məlum prinsiplərdən naməlumları çıxarırlar: onun üçün isə hər şey eyni dərəcədə naməlum və yaddır. Elə bir prinsip ola bilməz ki, dünya özünün bütün təzahürləri ilə mövcudluğuna görə ona borclu olsun: bax elə bu səbəbdəndir ki, Spinoza istədiyi kimi, fəlsəfəni exfirmis principiis (möhkəm ilkin başlanğıclardan) dəlillərlə çıxarmaq olmaz. Bundan savayı, fəlsəfə– ən ümumi bilikdir və onun başlıca prinsipləri hansısa digər, daha ümumi bilikdən çıxarıla bilməz. Ziddiyyət qanunu yalnız anlayışların uzlaşmasını hadisələrin özünü yox, əlaqəsini izah edir. Odur ki, fəlsəfə hansısa causa efficiens (təsir göstərən səbəb)-i və ya bütün dünyanın causa finalis 35 -ini (son səbəb) axtarıb tapmağa cəhd göstərmir. Hər halda müasir fəlsəfə dünyanın necə və nədən ötrü mövcud olduğunu yox, yalnız onun
sualına tabedir, çünki o, artıq dünyaya aiddir və onun təzahür formasından, əsas qanunundan törəyir və yalnız bu səbəbdən mahiyyət və qüvvə kəsb edir. Doğrudur,belə demək olar, dünyanın nə olmasını, bunu hər kəs kənar kömək olmadan da dərk edə bilər, çünki onun özü idrakın subyektidir, dünya isə onun təsəvvürü və bu iddia ədalətli olardı. Lakin belə idrak əyanidir, bu in concreto idrakdır; fəlsəfənin vəzifəsi onu in abstracto yenidən yaratmaq, Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|