Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
135
əyani olanın dərk edilməsinə münasibətindən ibarətdir. Bu səbəbdəndir ki, adi insan abstrakt anlayışlardan, sırf fikirdən daha çox, bilavasitə və əyani dərk olunanı dəyərləndirir: o, empirik idrakı məntiqi idrakdan üstün tutur. İşdən çox sözlə yaşayanlar, gerçək aləmdən çox kağız və kitablara dərindən qərq olanlar bunun tam əksinə meyl bəsləyir, bütünlüklə cırlaşaraq pedanta, hərfgüdənə çevrilirlər. Bütün ardıcılları ilə birlikdə Leybnits vəVolfun belə dərin yanılmaları, yalnız bununla izah edilir, yəni onlar Duns Skotun 36 izi ilə gedərək, əyani idrakı tutqun abstrakt idrak sayırdılar. Spinozaya ehtiram naminə xatırlatmalıyam ki, o, özünün düzgün iç duyğusu ilə, əksinə, bütün ümumi anlayışların mənşəyini əyani dərk olunanın qarışması ilə izah etmişdir (Eth. 2, prop. 40, schol. 1). Bu təhrif olunmuş anlama isə ona gətirib çıxartdı ki, riyaziyyatda onun orijinal aşkarlığı inkar edilmiş və yalnız məntiqi cəhəti saxlanılmışdır; ümumiyyətlə hər növ qeyri- abstrakt idrak hissin geniş adı ilə işarələnmişdir və biz ona məhəl qoymamışıq; nəhayət, Kant etikası bilavasitə bu vəziyyətlərdə özünü büruzə verən, ədalətli və xeyrli əməllər təhrik edən təmiz xoş məramı heç bir qiyməti və xidməti olmayan adi hiss və coşqu olaraq bəyan etmişdir, abstrakt prinsiplərdən irəli gələn əməlləri isə mənəvi dəyərlərə malik olanlar kimi qəbul etməyə razılaşırdı. Zəka sayəsində insanın heyvan qarşısında üstünlüyünü təşkil edən həyatı bütövlükdə, küll halında hərtərəfli gözdən keçirmək imkanını onun həyat yolunun həndəsi, rəngsiz, abstrakt, qısaldılmış eskizilə müqayisə etmək olar. Bu mənada insanın heyvana münasibəti xəritənin, kompasın və kvadrantın köməyi ilə dənizdə yolu və istənilən yeri yaxşı bilən kapitanın yalnız dalğaları və səmanı görən avam dənizçilərə münasibətinə bənzəyir. Çox
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
136
maraqlı və hətta heyrətamizdir ki, insan özünün in concreto həyatı ilə yanaşı həmişə başqa bir həyat– in abstracto həyat sürür. Birincidə o, gerçəkliyin bütün fırtınalarının və indinin təsirinin ixtiyarına buraxılmış, heyvan kimi axtarışa, əzaba, ölümə məhkum olunmuşdur. Lakin onun şüurlu seyri qarşısında duran in abstracto həyatı yaşadığı dünyanın və birincinin sakit inikası, mənim söylədiyim kiçildilmiş eskizdir. Burada, sakit fikrə dalma sferasında orada bütünlüklə ona hakim olan və güclü narahat edən şey ona soyuq, rəngsiz və cari məqama yad görünür: burada o, yalnız tamaşaçı və müşahidəçidir. Refleksiya sahəsinə baş vurmaqla o öz rolunu oynayıb səhnədən düşərək yeni çıxışa qədər tamaşaçılar arasında yer tutan və oradan pyesdə baş verənlərə, hətta öz ölümünün belə necə hazırlanmasına sakitcə oturub tamaşa edən aktyora bənzəyir; lakin məlum bir anda o, səhnəyə qayıdır və etməli olduğu hərəkəti edir, əzab çəkir. Bu ikili həyatdan heyvani gerçəklikdən tam fərqli olan insan təmkini törəyir, belə ki, bir dəfə təmkinlə nəsə düşünüb, qərar qəbul edib və ya zərurəti dərk edərək insanlar soyuqqanlılıqla ən vacib və bəzən isə onlar üçün ən dəhşətli nəyəsə dözür, yaxud törədirlər: intihar, edam, təkbətək vuruş, həyat üçün təhlükəli əməllərin törədilməsi və ümumiyyətlə, o şeylər ki, onların bütün heyvani təbiəti ona qarşı üsyan edir. Məhz bu anlarda ağlın nə dərəcədə heyvani təbiətin hakimi olması üzə çıxır və biz ona, güclüyə üz tuturuq: “Sənin ürəyin, şübhəsiz, dəmirdəndir” (İliada, XXIV, 521) 37 . Ədalət naminə demək lazımdır ki, burada ağıl praktiki çıxış edir: deməli, zəkanın fəaliyyətə rəhbərlik etdiyi, abstrakt anlayışların motiv olduğu, müəyyənedici məqamın aşkar təkcəli təsəvvürlər və heyvanın ram olduğu ani təəssüratlar olmadığı hər yerdə praktiki zəka təzahür edir. Lakin bunun hərəkətin etik dəyərliliyindən tam fərqlənməsi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
137
və asılı olmaması, ağıllı hərəkət etməklə iki tamamilə fərqli şey olmasını, ağlın həm böyük pislik, həm də böyük yaxşılıqla birləşə bilən olmasını və öz əməkdaşlığı ilə hər ikisinə böyük bir qüvvə verməsini,onun eyni dərəcədə həm nəcib, həm də zəlil niyyətin, həm mənalı dərk edilmiş, həm də mənasız prinsipə xidmət etməyə hazırl olması ki, burda da onun müstəqil yaradıcı təbiəti yox, qəbul edərək qoruyub saxlayan qadın təbiəti üzə çıxır- bütün bunları
mən əlavədəki misallarla ətraflı
göstərib aydınlaşdırmışam. Orada deyilənlər, əslində, burada da özünə yer tapmalı idi, ancaq Kantın yalançı praktiki zəkasına qarşı polemika üzündən mən bunu əlavəyə keçirməli oldum. Bu sözün həqiqi mənasında praktiki zəkanın ən tam inkişafı, təkcə bir zəkanın köməyi ilə insanın yetə biləcəyi və onun heyvandan fərqinin ən aydın irəli çıxdığı son zirvə – stoik müdrikin idealında ifadə olunmuşdur. Zira stoik etika öz mənbəyi və məğzi etibarilə heç də fəzilət barədə təlim deyil, məqsədi və təyinatı hüzur, qəlb dincliyi, səadəti olan zəkalı həyata çağırış, yönəltmədir.Fəzilətli davranış buraya yalnız məqsəd kimi yox, vasitə kimi sanki accidens (təsadüfi) qoşulur. Buna görə stoisizm etikası özünün xarakteri və baxışı ilə köklü şəkildə bilavasitə fəzilət üzərində duyulan etik sistemlərdən fərqlənir– Vedalar, Platon, xristianlıq və Kantın 38 nəzəriyyələri belədir. Stoisizm etikasının məqsədi – xoşbəxtlikdir 39 , – deyə biz Stobey 40 tərəfindən stoisizmə verilmiş şərhdə oxuyuruq. (Ecl., L, II, s. 7, h 114, həmçinin s. 138). Lakin stoisizm etikası sübut edir ki, xoşbəxtliyi yalnız daxili aləmdə və hüzurda tapmaq olar, onlara isə yenə də yalnız fəzilətlə çatmaq mümkündür: fəzilət ən yüksək rifahdır ifadəsinin mənası da bundadır. Əgər məqsəd tədricən vasitə xatirinə unudulursa və
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|