Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
138
fəzilət açıq-aşkar tamamilə digər maraqlar naminə tövsiyə edilirsə və bu sənin xoşbəxtliyinə aşkar ziddirsə, o zaman bu, həmin məntiqsizliklərdən biridir ki, onun sayəsində hər bir sistemdə bilavasitə dərk olunan, yaxud necə deyərlər, hiss olunan həqiqət əqli hökmlərin əksinə olaraq düzgün yola çıxır. Biz bunu, deyək ki, Spinozanın etikasında görürük, belə ki, o, eqoistik suum utile quaereredən (öz mənfəətini axtarmaq) aşkar sofizm vasitəsilə təmiz fəzilət təlimini üzə çıxarır. Stoisizm etikasının ruhunu başa düşdüyüm kimi, onun mənbəyi belə bir fikirdədir ki, insanın bu böyük üstünlüyü, özünün dolayı, planauyğun fəaliyyəti və onun nəticələri ilə insan həyatının yükünü bu dərəcədə yüngülləşdirən bu üstünlük, yəni zəka bilavasitə, yəni təkcə idrak vasitəsilə, insanı bəri başdan bütünlüklə, ya da qismən onun həyatını bürüyən hər cür əzab-əziyyətlərdən azad etməyə qadir deyilmi? Ağlın üstünlüyü ilə ilk baxışda bir araya sığmayan həm də bu idi ki, onun sayəsində şeylərin və vəziyyətlərin intəhasızlığını əhatə və seyr edən həmin zəka bəxş edilmiş məxluq indinin və belə qısa, ötəri, əsrarəngiz həyatın bəzi illərini çulğayan təsadüflərin ehtiras coşquları nədənsə qaçmaq ehtirası və arzusunun şiddəti ilə yaranan güclü əzabların, bu dərəcədə böyük qorxu və əziyyətlərin hökmü altına verilmişdir; güman edilirdi ki, lazımi tətbiq insanı bundan qoruya və onu xətərsiz edə bilər. Antisfen bununla bağlı demişdir: «Ya ağıl tapmaq lazımdır, ya da ilgək» (Plut. de stoic. refugn, c. 14), yəni həyat başdan-başa əzablarla,məşəqqətlərlə dolu olduğu üçün ya zəki fikirlə ondan yüksəyə qalxmalısan, ya da onu tərk etməlisən (seçdirmə redaktorundur). Anlaşılmışdı ki, məhrumiyyət, iztirab bilavasitə və labüd şəkildə yoxluqdan deyil, təmin edilməmiş malik olmaq istəyindən irəli gəlir, odur ki, malik olmaq arzusu yoxluğun məhrumiyyətə çevrilməsinin və qəm- www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
139
qüssə doğurmasının zəruri şərtidir. “Kədəri yoxsulluq deyil, arzu doğurur” (Epict. fragm, 25). Bundan savayı, təcrübədən dərk olunub ki, yalnız ümid, yalnız iddia arzunu yaradır və qidalandırır və bizi narahat edən və əziyyət verən hamı üçün ümumi və labüd olan bəlaların çoxluğu, əlçatmaz nemətlər deyil, insanın nədən qaça və nəyə nail ola bilməsinin cüzi artımı və ya azalmasıdır; təkcə mütləq yox, həm də nisbi əlçatmaz və ya labüd olan bizi tam biganə qoyur, buna görə əbədi olaraq bizim fərdiliyimizə xas şəri, yaxud labüd surətdə ona verilməsindən imtina etdiyimiz nemətləri biz soyuqqanlılıqla müşahidə edirik və bu bəşəri xüsusiyyət üzündən istənilən arzu tezliklə ölür və deməli, əgər ona ümid bəslənmirsə, daha əzab-əziyyət verə bilməz. Bütün bunlardan aydın olur ki, hər hansı xoşbəxtlik bizim iddialarımız və nail olduqlarımız arasındakı münasibətə əsaslanır: vacib deyil ki, bu münasibətlərin hər iki kəmiyyəti nə dərəcədə böyük və kiçikdir və o, birinci kəmiyyətin azalması, eləcə də ikincinin artması ilə bərpa oluna bilər; eynilə bu cür hər bir iztirab bizim tələb və ümidlərimizin, əslində, müvəffəq olduqlarımızla uyğunsuzluğundan baş verir, bu uyğunsuzluq isə, görünür, idrakda *
edərdi. Bu məsələ ilə əlaqədar Xrisipp demişdir ki, elə yaşamaq lazımdır ki, dünyanın işlərinin gedişatını düzgün başa düşəsən (Stob. Ecl., L, II, c. 7, s.134). çünki hər dəfə insan təmkinini itirdikdə və ya hansısa bədbəxtlik ona üz verdikdə, yaxud qəzəb və ya məyusluq gəldikdə, o, görür ki, şeylər gözlədiyindən büsbütün başqadır, deməli, o, yanılıb, dünyanı və həyatı tanımayıb, bilmirdi
* «Onların fikrincə, bütün həyəcan və narahatlıqlar insanların fikri və baxışları ilə yaranır», Siseron, Tuse, 4b 6. «İnsanları şeylərin özləri yox, şeylər haqqında fikir narahat edir.» Epiktet, s. 5. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
140
ki, ayrıca məxluqun iradəsinin hər addımbaşı qarşısı alınır – cansız təbiətdə təsadüfdən, canlıda isə onun əks məqsədlərilə və ya kin- küdurət üzündən; deməli o, həyatın bu xüsusiyyətinin ümumi dərkinə çatmaqdan ötrü ya öz ağlından istifadə etməmişdir və əgər ona ümumilikdə məlum olanı təfərrüatlarında tanımırsa və buna görə heyrətlənib, özündən çıxırsa, mühakimə qabiliyyəti onda yetərincə güclü deyil. ** Eynilə bu cür hər növ həqiqi sevinc də yanılma, arzudur, çünki həyata keçmiş heç bir arzu bizi uzun müddət təmin edə bilməz və ona görədir ki, hər bir malikolma və hər bir xoşbəxtlik təsadüf nəticəsində sanki borc kimi qeyri- müəyyən müddətə verilir və sonradan geri tələb oluna bilər (seçdirmə redaktorundur). Hər bir iztirab belə arzunun yox olmasına əsaslanır; deməli, hər iki hadisə, təzahür səhv idrakdan törəyir və bu səbəbdən filosof həmişə heyrət və əzaba eyni dərəcədə yaddır, heç bir hadisə onun təmkinini pozmur. Stoisizmin bu ruhu və məqsədinə uyğun olaraq Epiktet həmişə elə ondan başlayır və öz müdrikliyinin özəyi kimi onun üzərinə qayıdır: yəni bizdən asılı olan və olmayanı yaxşı düşünməli və ayırd etməli və heç vaxt sonuncuya ümid etməməli; bu bizi hökmən hər hansı ağrıdan, iztirabdan və qorxudan xilas edəcəkdir. Bizdən isə yalnız iradə asılıdır. Fəzilət barədə təlimə tədrici keçid buradaca başlanır – o xüsusi qeydlə ki, bir halda xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi bizdən asılı olmayan xarici aləm müəyyən edir, daxili məmnunluq və ya özündən narazılıq iradədən irəli gəlir. Sonra sual olunur: bonum et malum (xeyir və şər) adını iki birinciyə aid etmək lazımdır, yoxsa, sonuncuya? Doğrusunu desək, məsələnin belə
** «Bütün bəşəri bədbəxtliklərin səbəbi, ümumi anlayışları xüsusilərə uyğunlaşdırmağı bacarmamaqdadır.» Epiktet, Dissert, III, 26. Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|