Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
olduğunu yüksək
dərəcədə dəqiqliklə müəyyənləşdirəcəkdir, amma bu, həmişə yalnız nisbidir, yəni təkcə bir təsəvvürün başqası ilə müqayisəsidir və kəmiyyətə yalnız bu birtərəfli münasibətdə müqayisədir, buna görə də oxşar cavab bizə bizim başlıca olaraq axtardığımız məlumatları verməyəcəkdir. Nəhayət, əgər biz təbiətşünaslığın çoxlu hissələrə bölünmüş geniş sahəsinə müraciət etsək, onda biz hər şeydən öncə onun iki əsas bölməsini fərqləndirə bilərik. O, ya formaların təsviridir, ya da dəyişikliklərin izahıdır. Birincini mən morfologiya, ikincini isə etiologiya 2 adlandırıram. Birinci dəyişməz formaları, ikinci isə– onun bir formadan başqasına keçid qanunlarına uyğun olaraq dəyişkən materiyanı öyrənir. Birinci bütövlükdə bir o qədər də düzgün olmamasına baxmayaraq, təbii tarix adlanır: o, xüsusən botanika və zoologiya olaraq bizi müxtəlif, fərdlərin aramsız əvəzlənməsi zamanı dəyişilməyən üzvi və buna görə də davamlı müəyyən edilmiş formalar ilə tanış edir. Bu formalar isə əyani təsəvvürün məzmununun əksər hissəsini təşkil edir. Morfologiya bu formaları təbii və süni sistemlər üzrə təsnif edir, bölür, birləşdirir, bütün formaların nəzərdən keçirilməsini və öyrənilməsini mümkün edən məlum anlayışların altına gətirir. O, sonra bütün bu formalara nüfuz edən, sonsuz çalarlarla dolu olan analogiyasını onların bütövlüyündə və təfərrüatlarındakı, (unite de plan [planın vahidliyi]) göstərir, bunun təsiri ilə də onlar hansısa naməlum mövzunun müxtəlif variasiyalarına oxşayırlar. Materiyanın bu formalara keçidi, yəni fərdlərin mənşəyi öyrənilmənin əsas anını təşkil etmir, ona görə ki, hər bir fərd özünə oxşar olan fərddən doğuluş vasitəsilə törəyir, doğuluş isə, hər bir yerdə eyni dərəcədə sirlidir, bu vaxta qədər tam izahdan yayınır, onun barəsində bizim bildiyimiz az məlumat isə fiziologiyada özünə yer tapır, fiziologiya isə artıq etioloji təbiətşünaslığa məxsusdur. Sonuncuya, həmçinin əsasən morfologiyaya aid olan mineralogiya meyllidir, – xüsusən o yerdə ki, o, geologiyaya keçir. Etiologiya məxsusi mənada www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
səbəbin və təsirin dərk olunması çıxış edir; onlar sanki səhvsiz bir qaydaya uyğun olaraq öyrədirlər ki, materiyanın bir halının ardınca zəruri olaraq onun digər müəyyən bir halı gəlir, müəyyən dəyişiklik zəruri olaraq digər, həmçinin müəyyən bir dəyişikliyi şərtləndirir və öz ardınca gətirir: bunu göstərmə izah adlanır. Etiologiyaya başlıca olaraq mexanika, fizika, kimya, fiziologiya aiddir. Amma əgər onların nəyi öyrətdiklərinə varsaq, tezliklə əmin ola bilərik ki, etiologiya bizə arzu olunan cavabı vermir, onu, eləcə də, morfologiya da vermir. Sonuncu bizim qarşımıza saysız-hesabsız, sonsuz müxtəlif və amma hər halda aşkar ailə oxşarlığına malik olan qohum formaları– bizim üçün təsəvvürləri çıxarır, bu yolda bizim üçün əbədi olaraq yad olan və yalnız bu baxımdan nəzərdən keçirilən həmin təsəvvürlər anlaşılmaz heroqliflərə oxşayır. Etiologiya isə bizi öyrədir ki, səbəb və təsir qanununa görə materiyanın verilmiş müəyyən halı digər halı doğurur: bununla da, o onu izah etmiş və öz işini yerinə yetirmiş olur. Halbuki, mahiyyəti etibarı ilə o, yalnız qanunauyğun nizamı üzə çıxarır, bu qanunauyğun nizam daxilində isə məkanda və zamanda müxtəlif vəziyyətlər meydana çıxır və bizi birdəfəlik öyrədir ki, verilmiş yerdə və verilmiş zaman zəruri olaraq hansı hadisə baş verməlidir. Beləliklə, o, qanuna görə, hadisələrə onların zamanda və məkanda yerini göstərir, bu qanunun müəyyən məzmunu təcrübə ilə verilir, amma onun ümumi forması və zəruriliyi isə bizim tərəfimizdən təcrübədən asılı olmayaraq dərk olunur. Amma bu hadisələrdən hansınınsa daxili mahiyyəti barədə isə biz buradan kiçicik belə bilik almırıq; bu mahiyyət təbiət qüvvəsi adlanır və dəyişməzliyi təbiət qanunu adlandıran etioloji izah sferasının xaricində qalır, əgər etiologiyaya məlum olan uyğun şərait verilmişsə, belə bir qüvvənin təzahürü bu cür dəyişməzliklə baş verir. Amma bu təbiət qanunu, bu şərtlər, müəyyən yerə və müəyyən zamana münasibətdə bu təzahür – etiologiyanın bildiyi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
olunan qüvvənin özü, bu qanunlar üzrə baş verən hadisələrin daxili mahiyyəti həm ən sadə, həm də ən mürəkkəb hadisələrdə onun üçün əbədi sirr, tamamilə yad və naməlum bir şey olaraq qalır. Əslində, baxmayaraq ki, etiologiya bu vaxta qədər öz məqsədinə daha yaxşı mexanikada və daha pis isə fiziologiyada nail olmuşdur, amma o qüvvə ki, onun sayəsində daş yerə düşür və ya bir cisim digərini itələyir, öz daxili mahiyyətində bizim üçün heyvanın hərəkətinə və artımına təsir göstərən qüvvədən daha az yad və sirlidir. Mexanika materiyanı, ağırlığı, keçirməzliyi, hərəkətin təkan vasitəsilə ötürülməsini, ətaləti və sairi nəsə izaha gələn bir şey kimi nəzərdə tutur və onları təbiət qüvvələri, onların məlum şəraitdə zəruri və müntəzəm təzahürünü isə təbiət qanunu adlandırır və yalnız sonra o, öz izahını başlayır. Bu izah ondan ibarətdir ki, o, hər bir qüvvənin necə, harada və nə zaman aşkar olduğunu düzgün və riyazi olaraq dəqiq göstərir. Bu izah həm də ondan ibarətdir ki, o, rastlaşdığı hər bir hadisəni bu qüvvələrdən birinə gətirib çıxarır. Bunu öz sahələrində fizika, kimya, fiziologiya da edir, fərq isə yalnız ondadır ki, onlar daha çox güman edir və daha az şey verirlər. Elə buna görə də, bütün təbiətin ən mükəmməl etioloji izahı heç bir vaxt izah edilə bilməyən qüvvələrin siyahısından və qanunların dəqiqliklə göstərilməsindən savayı başqa bir şey ola bilməzdi, həmin qanunlara uyğun olaraq bu qüvvələrin təzahürü zamanda və məkanda baş verir, bir-birinin ardınca gəlir, yerini bir-birinə verir; beləliklə, təzahür olunan qüvvələrin daxili mahiyyəti isə etiologiya üçün həmişə izah edilə bilməyən olaraq qalmalıdır, ona görə ki, onun riayət etdiyi qanun buna gətirmir, və o, hadisələrlə və onların nizamı ilə məhdudlaşır. Etioloji izahı bu baxımdan mərmər kəsiyi ilə müqayisə etmək olar: biz bir- birinin yanında çoxlu damarcıqlar görürük, amma mərmər daxilində onların axını bizim üçün onun əks səthinə qədər örtülüdür. Və ya– əgər zarafatsayağı müqayisəni özümüzə rəva bilsək, zira o, daha çox heyrətamizdir– bütün təbiətin tam etiologiyası filosof-tədqiqatçıda özü də bilmədən tamamilə tanış Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|