Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
üzvlərindən hər biri növbə ilə onu başqasını öz dostu və qohumu kimi təqdim edir və tanışlıq da bununla məhdudlaşır, bu zaman hər dəfə ―çox xoşdur‖ deyən qonaqdan isə bir sual qopmağa hazırlaşır: ―Amma lənət şeytana, bütün bu cəmiyyətə mən necə yetişəcəyəm?‖ Beləliklə, etiologiya da heç bir vaxt bizə bizim yalnız öz təsəvvürlərimiz kimi bildiyimiz hadisələrə arzu olunan açarı vermək və bizi onların sərhədləri xaricinə çıxarmaq iqtidarında deyildir. Zira onun bütün izahlarından sonra bu hadisələr bizim üçün əvvəlki kimi mənası bizə anlaşıqlı olmayan təsəvvürlər olaraq tamamilə yad olmaqda qalırlar. Səbəbiyyət əlaqəsi bizim üçün yalnız qanunu və onun məkan və zaman daxilində baş verməsinin nisbi qaydasını üzə çıxarır; amma əslində nəyin baş verməsini bizim üçün aşkara çıxarmır. Buraya o da əlavə olunmalıdır ki, səbəbiyyət qanununun özü yalnız təsəvvürlər üçün, yalnız müəyyən sinifdən olan obyektlər üçün qüvvəyə malikdir və yalnız onları nəzərdə tutaraq məna kəsb edir; deməli, o, bu obyektlərin özləri kimi həmişə yalnız subyektə münasibətdə mövcuddur, yəni şərtidir; elə buna görə də, onu, Kantın öyrətdiyi kimi, həm subyektdən çıxış edərək, yəni a priori olaraq, həm də obyektdən çıxış edərək, yəni a posteriori olaraq eyni dərəcədə yaxşı dərk etmək olar. Bizi isə sonrakı tədqiqata məhz o həvəsləndirir ki, həm onlar filan-filan şeylərdir, həm də bunlar və məlum qanunlara uyğun olaraq əlaqəlidirlər, bu qanunların ümumi ifadəsi isə həmişə əsas qanunudur. Biz bu təsəvvürlərin mənasını bilmək istəyirik, biz soruşuruq ki, həqiqətənmi bu dünya təsəvvürdən savayı bir şey deyil və belə halda o, bizim gözlərimiz qarşısından bizim diqqətimizə layiq olmayan içiboş bir yuxugörmə və ya bir kabus kimi gəlib keçmirmi, yoxsa o, nəsə başqa bir şeydir, nəsə bundan daha yüksəkdə olandır və əgər belədirsə, onda bu nədir? Lap başlanğıcdan şübhəsiz olan bir şeydir: bu axtarılanın özü bütün mahiyyəti etibarı ilə təsəvvürdən köklü surətdə və şərtsiz olaraq fərqlənməli və buna www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
axtarılana, deməli, təsəvvürdən çıxış edərək qanunların yol göstərən iplərindən tutaraq da, yaxınlaşmaq olmaz. O qanunların ki, onlar əsas qanununun formaları olaraq yalnız obyektləri, təsəvvürləri bir-biri ilə əlaqələndirirlər. Biz burada artıq görürük ki, şeylərin mahiyyətinə kənardan nüfuz etmək əsla mümkün deyildir. Öz tədqiqatımızda biz nə qədər uzağa getsək də, nəticə yalnız obrazlar və adlar olacaqdır. Biz o insana bənzəyirik ki, qəsrin ətrafında dolaşaraq giriş axtarır, amma bu dəmdə əbəs yerə fasadın rəsmini çəkir. Və bununla belə qeyd olunmalıdır ki, mənə qədər olan bütün filosoflar məhz bu yolla getmişlər. § 18
Həqiqətən də, əgər tədqiqatçının özü yalnız sırf dərk edən subyekt, qanadlı mələyin bədənsiz başı olsaydı, onda, yalnız mənim təsəvvürüm olaraq mənə qarşı duran dünyanın axtarılan mənası və ya dərk edən subyektin sadə təsəvvürü kimi olan dünyadan onun bundan daha yüksək ola biləcəyi şeyə keçid həmişəlik gizli qalardı. Amma onun özü bu dünyaya köklənmişdir, özünü onun daxilində bir fərd olaraq görür, yəni onun bütöv dünyanın təsəvvür kimi şərtləndirici daşıyıcısı olan idrakı yenə də qaçılmaz olaraq bədənlə vasitələnir, onun da halları, göstərildiyi kimi, dünyanın dərk olunması üçün dərrakədən ötrü çıxış nöqtəsi rolunu oynayır. Bu bədən xalis dərk edən subyekt üçün hər hansı bir başqası kimi həmin təsəvvür, obyektlər arasında bir obyektdir: bu baxımdan onun hərəkətləri, əməlləri subyektə bütün başqa əyani obyektlərin dəyişikliklərindən heç də daha çox məlum deyildir və əgər onların mənasının tapılması tamamilə başqa yolda olmasaydı, onlar da onun üçün eyni dərəcədə yad və anlaşılmaz qalardılar. Başqa cür ona elə gələrdi ki, başqa obyektlərdə dəyişikliklər səbəblər, qıcıqlandırıcılar və motivlər əsasında baş verdiyi kimi onun əməlləri verilmiş motivlərdən, təbiət qanununun daimiliyindən irəli gəlir. Motivlərin təsirini isə o, onun qarşısında üzə çıxan istənilən başqa əməlin onun səbəbi ilə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
hərəkətlərinin daxili onun üçün anlaşılmaz olan mahiyyətini istədiyi kimi həmçinin güc, xassə, xarakter də adlandırardı, amma onun barəsində daha heç nə bilməzdi. Əslində, bütün bunlar belə deyildir; əksinə, idrakın fərd kimi çıxış edən subyektinə açma söz verilmişdir və bu söz – iradədir. O və yalnız o, onun öz məxsusi hadisəsinin sirrini açan açar verir, onu kəşf edir, onun varlığının, onun fəaliyyətinin, onun hərəkətlərin daxili mexanizmini ona göstərir. Öz bədəni ilə özünün eyniyyəti ucbatından fərd kimi çıxış edən idrak subyekti üçün bu bədən iki tamamilə müxtəlif üsulla verilmişdir: əvvəla, dərrakənin seyr olunmasında təsəvvür kimi, obyektlər içərisində onların qanunlarına tabe olan obyekt kimi; amma, eyni zamanda, tamamilə başqa cür, yəni hər bir kəsə bilavasitə olaraq məlum olan kimi verilmişdir və bu, iradə sözü ilə işarə olunur. Onun iradəsinin hər biri həqiqi aktı dərhal və qaçılmaz olaraq, həmçinin onun bədəninin hərəkəti də olur: subyekt belə bir aktın bədənin hərəkətində təzahür olunmasını sezmədən onu həqiqətən arzu edə bilməz. İradə aktı və bədənin hərəkəti: bunlar səbəbiyyət əlaqəsi ilə birləşmiş iki müxtəlif, obyektiv dərk edilmiş vəziyyətlər deyillər; onlar öz aralarında səbəb və təsir münasibətində deyillər, onlar eyni şeydirlər, amma yalnız müxtəlif üsullarla verilmişlər,– bir dəfə tamamilə bilavasitə olaraq və başqa dəfə isə dərrakə üçün seyrdə. Bədənin hərəkəti obyektivləşdirilmiş, yəni seyrə başlamış iradə aktından başqa bir şey deyildir. Sonradan biz görəcəyik ki, bu, yalnız motivlər əsasında baş verən hərəkətə deyil, həm də qeyri-iradi olaraq sadə qıcıqlandırıcının ardınca gələn hər hansı bir hərəkətə aiddir, biz görəcəyik ki, bütün bədən obyektivləşdirilmiş, yəni təsəvvürə çevrilmiş iradə olmaqdan başqa bir şey deyildir (bütün bunlar
sonrakı izahda
aşkara çıxarılacaq və aydınlaşdırılacaqdır). Elə buna görə də, mənim əvvəlki kitabda və əsas qanunu haqqında traktatda verdiyim qəsdən birtərəfli nöqteyi-nəzərə (yəni– təsəvvür nöqteyi-nəzərinə) uyğun olaraq bilavasitə obyekt adlandırdığımı burada mən başqa bir
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|