Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
müəyyən mənada, həmçinin demək olar ki, iradə– bədənin a priori olaraq dərk olunması, bədən isə – iradənin a posteriori olaraq idrakıdır. İradənin gələcəyə aid olan qərarları məxsusi mənada iradə aktları deyildir,– zəkanın yalnız bizim haçansa arzulayacaqlarımız barədə düşüncələridir: qərara özünün son möhürünü yalnız yerinə yetirilmə vurur, buna qədər isə qərar, sadəcə olaraq, səbatsız bir niyyət olaraq qalır və müstəsna olaraq zəkada, in abstracto mövcuddur. Arzu və əməl yalnız refleksiyada müxtəlifdir: əslində isə onlar eyni şeydir. Hər bir həqiqi, gerçək, bilavasitə iradə aktı, eyni zamanda, həm də bilavasitə təzahür olunan bədən aktıdır; buna uyğun olaraq, digər tərəfdən, bədənə göstərilən hər bir təsir həm də dərhal və bilavasitə olaraq iradəyə göstərilən təsirdir; o, əgər iradəyə əksdirsə o özlüyündə ağrı, əgər onu təmin edirsə həzz adlanır. Onların dərəcələri çox müxtəlifdir, amma ağrını və həzzi təsəvvür adlandırmaq qətiyyən düzgün olmazdı, onlar heç də belə deyillər; onlar iradənin öz təzahüründə bədəndəki bilavasitə halları, bədəndə yaşanan təəssüratın məcburi və ani olaraq arzu edilməsi və ya arzu edilməməsidir. Bilavasitə sadə təsəvvürlər və buna görə də deyilənlərdən istisna kimi yalnız bədəndəki bir neçə bəzi təəssüratları nəzərdən keçirmək mümkündür ki, onlar iradəni oyatmırlar və yalnız bunların sayəsində də bədən idrakın bilavasitə obyekti olur, halbuki, dərrakə üçün seyr olaraq o, artıq bütün başqaları kimi vasitəli obyektdir. Burada xalis obyektiv hisslərin – görmənin, eşitmənin və lamisənin halları nəzərdə tutulur, amma yalnız o ölçüdə ki, həmin ölçüdə bu orqanlar onlara xas olan, spesifik və onların təbiətinə uyğun üsulla affiksasiya olunur, o isə, bu hissələrin yüksək və xüsusi olaraq dəyişdirilmiş həssaslığının o qədər zəif oyanmasıdır ki, iradəyə təsir etmir və onun tərəfindən heç bir oyandırma ilə həyəcanlanmır, dərrakəyə yalnız o məlumatları xəbər verir ki, seyr onlardan meydana çıxır. Bu hiss orqanlarına hər hansı daha güclü və ya başqa qəbildən olan təsirsə ağrılıdır, yəni iradəyə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Əsəblərin zəifliyi onda ifadə olunur ki, onları dərrakə üçün materiallara çevirməyi mümkün edən dərrakə qüvvəyə malik olmalı olan təəssüratlar iradəyə toxunduqları daha yüksək dərəcəyə çatırlar, yəni ağrı və ya həzz yaradırlar, əksər hallarda isə bu ağrı olur; nə qədər küt və qeyri-müəyyən olsa da, o, hər halda təkcə bəzi səsləri və güclü işığı əzablı bir tərzdə hiss etməyə məcbur etmir, həm də, ümumiyyətlə, ağrılı ipoxondrik əhval-ruhiyyə doğurur, baxmayaraq ki, bütün bunlar aydın dərk olunmur. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, bədənin və iradənin eyniyyəti, yeri gəlmişkən, onda aşkar olur ki, iradənin hər hansı güclü və həddini keçən hərəkəti, yəni hər hansı bir affekt bədəni və onun daxili mexanizmini tamamilə bilavasitə olaraq sarsıdır və onun həyati funksiyalarının gedişini pozur. Bu hal xüsusi olaraq "Təbiətdə iradə" əsərində şərh olunmuşdur. Nəhayət, malik olduğum iradə barədə bilavasitə idrakım olmasına baxmayaraq hər halda o, bədənim haqqında idrakdan ayrılmazdır. Mən öz iradəmi onun bütövlüyündə, vəhdət olaraq, tam şəkildə onun mahiyyətində deyil, onun yalnız ayrıca aktlarında, yəni hər hansı obyekt kimi mənim bədənimin də təzahür forması olan zaman daxilində dərk edirəm; buna görə də bədən mənim iradəmin dərk olunmasının şərti olaraq çıxış edir. Bu səbəbdən də bədən olmadan əslində mən bu iradəni təsəvvür edə bilmərəm. Mənim əsas qanunu haqqında traktatımda iradə (və ya, daha doğrusu, arzunun subyekti), doğrudur ki, təsəvvürlərin və ya obyektlərin xüsusi sinfi kimi təsvir olunmuşdur, amma biz artıq orada görmüşdük ki, bu obyekt subyektlə üst-üstə düşür, yəni obyekt olmaqdan qalır; bu uyğunluğu biz orada κατ' εξοχην [daha çox] möcüzə adlandırmışıq və mənim bütün bu əsərim müəyyən dərəcədə onun izahıdır. Mən öz iradəmi əslində obyekt kimi dərk etdiyimdən, mən onu bədən olaraq anlamış oluram; amma belə halda mən bir daha yuxarıda göstərilən traktatda müəyyənləşən birinci sinif təsəvvürlərə, yəni real obyektlərə gəlib çıxmış oluram. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
birinci sinif təsəvvürlər öz açarını, öz açmasını yalnız elə oradaca müəyyənləşmiş dördüncü sinifdə tapır, bu isə, əslində, artıq bir obyekt olaraq subyektə qarşı durmaq istəmir və bundan sonra əmin olacağıq ki, buna uyğun olaraq dördüncü sinifdə hakim olan motivasiya qanunundan biz birinci sinifdə fəaliyyət göstərən səbəbiyyət qanununun daxili mahiyyətini və ona uyğun olaraq baş verən hər bir şeyi anlamalı olacağıq. İradənin və bədənin burada qabaqcadan nəzərdə tutulmuş eyniyyəti – burada mənim bunu ilk dəfə olaraq etdiyim və bunun sonrakı izahda da təkrar olunacağı kimi – yalnız göstərilə bilər, yəni bilavasitə şüurdan, in concreto idrakdan əqli biliyədək yüksəldilə və ya in abstracto idraka keçirilə bilər. Amma öz təbiəti etibarı ilə o, heç bir vaxt sübut oluna, yəni vasitəli idrak olaraq başqa, bilavasitə idrakdan çıxarıla bilməz, – məhz ona görə ki, o, özü ən yüksək dərəcədə bilavasitədir və əgər biz onu belə halda qavramasaq və saxlamasaq, onda bizim onu bir daha, hansısa dolayı yolla, törəmə idrak olaraq əldə etmək gözləntimiz əbəs olacaqdır. Bu eyniyyət tamamilə xüsusi qəbildən olan idrakdır və onun həqiqiliyi buna görə də, əslində, əsas qanunu haqqında traktatda (§ 29 və sonrakılar) mənim bütün həqiqətləri böldüyüm dörd rubrikadan, yəni məntiqi, empirik, metafizik və metaməntiqi rubrikalardan birinə gətirilə bilməz. Zira bu eyniyyətin doğruluğu bütün bu həqiqətlər kimi bir mücərrəd təsəvvürün başqa bir təsəvvürə və ya intuitiv və ya mücərrəd təsəvvür edən fəaliyyətin zəruri formasına münasibət deyildir: yox, o, mühakimənin o əlaqəyə münasibətidir ki, ona əyani
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|