Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
arqumentlərdən daha çox, müalicə tələb edir. Elə buna görə də, biz onun üzərində daha dayanmayacağıq və bizim gözümüzdə o, skeptisizmin yalnız həmişə polemik xarakterə malik olan sonuncu qalası olacaqdır. Əgər, beləliklə, bizim həmişə fərdiliyə bağlı olan və məhz bununla da məhdudlanan idrakımız onu zəruri olaraq gətirib çıxarırsa ki, hər kəs yalnız nəsə bir şey ola bilər, digər hər şeyi isə o, dərk də bilər (bu məhdudiyyət də, əslində, fəlsəfəyə tələbat doğurur), onda biz, məhz buna görə də öz idrakımızın sərhədlərini fəlsəfə ilə genişləndirməyə çalışaraq, nəzəri eqoizmin əleyhimizə çıxış edən bu skeptik arqumentini kiçik sərhəd qalası kimi nəzərdən keçirəcəyik, bu qalanı, doğrudur ki, heç bir vaxt almaq olmaz, amma onun qarnizonu da heç bir vaxt onun hədlərindən kənara çıxa bilmir, buna görə də onu cəbhə xətti arxasında saxlamaqdan qorxmayaraq, cəsarətlə onun yanından ötüb keçmək olar. Beləliklə, biz bədənimizin mahiyyəti və fəaliyyəti barədə indi aydınlaşdırdığımız, bizə ikili, iki tamamilə müxtəlif şəkildə verilmiş idrakdan təbiətdə hər hansı bir hadisənin mahiyyətinə açar kimi istifadə edəcəyik. Bədənimiz olmayan və buna görə də bizim şüurumuza ikili olaraq deyil, yalnız təsəvvür olaraq verilən bütün obyektləri biz bədənlə analoji olaraq nəzərdən keçirəcəyik və buna görə də qəbul edirik ki, onlar, bir tərəfdən, bədənə oxşar olaraq təsəvvürlərdir və bu halda onunla tamamilə bircinslidir və digər tərəfdənsə, əgər onların subyektin təsəvvürləri olan varlığı aradan qaldırılsa, onda alınmış qalıq öz daxili mahiyyətinə görə o şey olmalıdır ki, onu biz iradə adlandırırıq. Zira bəs varlığın və ya reallığın başqa hansı növünü
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qurmaq üçün elementləri haradan götürmək gərəkdir? Təsəvvürdən və iradədən savayı biz daha heç nə bilmirik və düşünə də bilmərik. Əgər biz bilavasitə olaraq yalnız bizim təsəvvürümüzdə olan fiziki dünyaya bizə məlum olan ən böyük reallığı aid etmək istəyiriksə, onda biz ona o reallığı verməliyik ki, bu, hər bir kəs üçün öz bədənidir: zira sonuncu hər bir kəs üçün ən real olandır. Amma əgər biz bu bədənin və onun əməllərinin reallığını analizə məruz qoysaq, onda, biz onun daxilində onun bizim təsəvvürümüz olması ilə yanaşı iradədən savayı heç nə tapmayacağıq: onun bütün reallığı bununla bitir. Beləliklə, biz fiziki dünya üçün heç bir yerdə başqa bir reallıq tapa bilmərik. Əgər, fiziki dünya sadəcə olaraq bizim təsəvvürümüz olmaqdan nə isə daha artıq olmalıdırsa, onda biz deməliyik ki, o, təsəvvür olmaqdan savayı, özlüyündə, həm də öz daxili mahiyyətinə görə odur ki, onu biz özümüzdə bilavasitə olaraq iradə kimi görürük. Mən öz daxili mahiyyətimə uyğun olaraq danışıram, amma bu iradənin mahiyyətinə artıq özünə yox, onun bir çox dərəcələrə malik olan təzahürünə aid olandan fərqləndirməyi bacarmaq üçün biz onu öncə daha konkret olaraq dərk etməliyik; belə ki, məsələn, iradənin idrakla müşayiət olunması və bununla onun motivlərilə şərtləndirilmiş müəyyənliyi sonradan görəcəyimiz kimi, onun mahiyyətinə deyil, yalnız onun heyvanda və insanda ən aşkar təzahürünə aiddir. Elə buna görə də, əgər mən desəm ki: daşı yerə cəlb edən qüvvə, öz mahiyyətinə görə, özlüyündə və hər hansı bir təsəvvür olmaqla yanaşı, həm də iradədir, onda bu mühakiməyə cəfəng bir məna şamil etməyəcəklər ki, guya daş
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
məhz belə təzahür olunur * . Bu vaxta qədər yalnız ilkin olaraq və ümumi cizgilərdə şərh olunanı indi tam inkişaf etdirərək və əsaslandıraraq, daha müfəssəl və aydın bir tərzdə sübuta yetirək ** . § 20
Özlüyündə öz məxsusi bədəninin mahiyyəti olan, seyr obyekti, təsəvvür olan bu bədən həm də başqa məna verən iradə, deyildiyi kimi, hər şeydən öncə bədənin ixtiyari hərəkətləri ilə ifadə olunur, zira onlar ayrıca iradə aktlarının görüntüsü olmaqdan başqa bir şey deyildir, bu iradə aktları onlarla bilavasitə olaraq və tamamilə eyni zamanda nəsə eyni bir şey kimi verirlər, iradə aktları onlardan yalnız dərk olunma formasına görə fərqlənir. Çünki iradə aktları bədənin ixtiyari hərəkətləri vasitəsilə ifadə olunmaqla təsəvvürə çevrilmişlər.
* Beləliklə, biz Bekonla qətiyyən razı deyilik, Bekon iddia edirdi (De augm. scient. L. 4 in fine) ki, bədənin bütün mexaniki və fizioloji hərəkətləri bu bədəndə baş verən persepsiyanın yalnız ardınca gəlir, baxmayaraq ki, düzgün olmayan bu mühakimə də həqiqətin qabaqcadan duyulmasından irəli gəlir. Keplerin müddəası ilə də (onun De planeta Martis traktatında) məsələ bu cürdür. Kepler belə düşünürdü ki, planetlər öz elliptik orbitlərinə düzgün əməl etmək üçün və radius-vektoru ilə cızılan sahənin zamanla həmişə mütənasib dəyişməsini saxlamaqdan ötrü sürətlərini uzlaşdırmaq üçün idraka malik olmalıdırlar. ** II cildin 19-cu fəsli buraya aiddir. Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|