Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
o özünü ən aydın bir şəkildə aşkarladıqda iradə adlanır. Yalnız düşüncənin təsiri ilə biz daha hadisədə dayanmırıq və özündə şeyə keçirik. Hadisə, təzahür, təsəvvür deməkdir və başqa heç nə deyildir, hansı qəbildən olursa- olsun, hər hansı təsəvvür, hər hansı obyekt, təzahür hadisədir. Amma özündə şey – yalnız iradədir və bu statusda o, əsla təsəvvür deyildir, nəsə toto generedir, ondan fərqlidir: odur ki, hər hansı bir təsəvvür, hər hansı bir obyekt onun təzahürü, onun görüntüsü, onun obyektliyi olaraq çıxış edir. O, bir bütöv kimi hər cür xüsusinin əzəli, nüvəsidir; o, təbiətin hər bir kortəbii fəaliyyət göstərən qüvvəsində təzahür olunur, o, insanın düşünülmüş fəaliyyətində də təzahür olunur: onlar arasında böyük fərq yalnız təzahür dərəcəsinə aiddir, təzahür olunanın mahiyyətinə aid deyildir.
§ 22 Bu özündə şey (Kant terminini sabit formul olaraq saxlayaq), bu statusda heç bir vaxt obyekt olmur (çünki hər hansı obyekt artıq onun özü deyildir, yalnız onun təzahürüdür, bu şey hər halda obyektiv olaraq düşünülə bilən olmaq üçün hansısa obyektdən, obyektiv olaraq verilmiş nədənsə, deməli, öz təzahürlərinin hansındansa özünə ad və anlayış götürməli idi; amma sonuncu izah edici məqam olmaqdan ötrü onun bütün təzahürlərindən ən mükəmməli, yəni ən aydını, ən çox inkişaf etmişi, idrakın gücü ilə bilavasitə olaraq ən çox işıqlandırılmışı olmalıdır: belə bir statusda məhz insan iradəsi çıxış edir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, biz, əlbəttə ki, yalnız denominatio a
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bu vaxta qədər malik olduğundan daha böyük həcm əldə edir. Müxtəlif hadisələrdə eyniyyətin və oxşarlarda müxtəlifliyin dərk olunması, Platonun tez-tez qeyd etdiyi kimi, fəlsəfənin şərtidir. Amma təbiətdə hər bir səy edən və fəaliyyət göstərən qüvvənin mahiyyətinin iradə ilə eyniyyəti bu vaxta qədər dərk olunmamışdır və buna görə də eyni qəbildən olanın müxtəlif növlərini təşkil edən cürbəcür hadisələr belə hesab edilməmişdir, ayrıcinsli kimi qiymətləndirilmişlər: elə buna görə də, cins anlayışını işarə etmək üçün söz olmamışdır. Bu səbəbdən də, mən bütün cinsi onun növlərinin ən görkəmlisinə görə adlandırıram, onun dərk olunması bizə ən çox yaxın və bilavasitə olandır, onun bütün digər növlərinin dərk olunmasına aparıb çıxarır. Beləliklə, çıxılmaz anlaşılmazlığın hakimiyyəti altına o kəs düşərdi ki, o, anlayışın burada tələb olunan tərzdə genişləndirilməsini yerinə yetirə bilmirdi və iradə sözü altında həmişə yalnız bir, bu vaxta qədər anlaşılan növü, yəni idrakla müşayiət olunan və müstəsna dərəcədə motivlərin təsiri ilə və hətta yalnız abstrakt motivlərin təsiri ilə, yəni zəkanın rəhbərliyi altında aşkar olan iradəni başa düşmüş olardı; halbuki, artıq deyildiyi kimi, bu, iradənin yalnız ən aydın təzahürüdür. Məhz bu təzahürün bizə bilavasitə olaraq məlum olan daxili mahiyyətini biz fikrən ayırmalıyıq və sonra onu həmin mahiyyətin getdikcə daha zəif, daha az dərəcədə aşkar olan təzahürlərinə keçirməliyik və bununla da, biz iradə anlayışının tələb olunan genişləndirilməsini yerinə yetirmiş olarıq. Əksinə olaraq, iradəni son nəticədə şəxssiz olaraq anlayan, bütün hadisələrin bu daxili mahiyyətini iradə və ya
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
kəs də məni səhv başa düşmüş olardı. Həqiqətən də, əgər biz bu özündə şeyin mövcudluğu barədə yalnız mücərrəd mühakimə yürütsəydik və beləliklə, onu müstəsna dərəcədə dolayı olaraq və yalnız in abstracto dərk etsəydik, onda belə olmuş olardı: o zaman, əlbəttə ki, bu özündə şeyi necə istəsən adlandırmaq olardı, bu halda ad sadəcə olaraq məchul kəmiyyətin işarəsi olmuş olardı. İndiki halda isə bizə təbiətdəki hər bir şeyin gizli mahiyyətini açmalı olan iradə termini bir sehrli söz olaraq qətiyyən, əsla məchul kəmiyyəti deyil, əqli nəticələrlə əldə edilmiş nəyisə deyil, tamamilə bilavasitə olaraq dərk edilmiş və bizim ən yaxşı bildiyimizi və başa düşdüyümüzü bildirir. Biz öz iradəmizi hər hansı başqa bir şeydən daha yaxşı tanıyırıq və daha yaxşı başa düşürük. Bu vaxta qədər iradə anlayışını qüvvə anlayışının altına gətirtmişlər, mən isə bunun əksini edirəm və təbiətdəki hər bir qüvvəni iradə kimi anlamaq istəyirəm. Qoy düşünməsinlər ki, bu, sözlər barədə mənasız mübahisədir: bütün bunlar ən yüksək dərəcədə vacib və mühümdür. Zira son nəticədə qüvvə anlayışının əsasında, hər hansı digər anlayışın əsasında olduğu kimi obyektiv dünyanın əyani olaraq dərk olunması, yəni hadisə, təsəvvür yatır ki, bu anlayış da elə buradan götürülmüşdür. O, əyani təsəvvür sahəsindən, yəni o sahədən, mücərrədləşmişdir ki, burada səbəb və təsir hökmrandır və o məhz səbəbin səbəb kimi mövcudluğu mənasını verir, – o nöqtədə ki, bu mövcudluq orada sonrakı etioloji izaha qətiyyən yatmır, onun özü isə hər hansı etioloji izahın müqəddiməsi, müqəddəm şərti kimi çıxış edir. Əksinə, iradə anlayışı mümkün olanlardan yeganəsidir ki, Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|