Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
deyildir, öz başlanğıcını daxildən, hər bir kəsin bilavasitə şüurundan götürür, o şüurdan ki, hər bir kəs burada öz fərdiliyini onun varlığında dərk edir, bilavasitə olaraq, hər hansı bir formanın xaricində, hətta subyektin və obyektin formasından da xaricdə, o özü bu şüurdur, zira burada dərk edən və dərk olunan bir-biri ilə uyuşur. Buna görə də, qüvvə anlayışını iradə anlayışına aid edərək, biz əslində daha az məlum olanı sonsuz dərəcədə daha çox məlum olana, əslində, bizə yeganə olaraq həqiqətən, bilavasitə və mükəmməl olaraq məlum olana aid edirik və öz idrakımızı genişləndiririk. Bu vaxta qədər edildiyi kimi iradə anlayışını qüvvə anlayışına aid etməklə isə, biz yeganə bilavasitə idrakdan imtina edirik, o idrakdan ki, dünyanın daxili mahiyyəti barədə biz həmən o idraka malikik, onu hadisədən mücərrədləşmiş anlayış içərisində əritdikdə isə, belə bir anlayışla biz heç bir vaxt hadisə sərhədindən kənara çıxa bilmərik.
§ 23 İradə özündə şey olaraq öz təzahüründən tamamilə fərqlidir və onun bütün formalarından tamamilə azaddır, bu formaları o, yalnız təzahür olunduğu zaman qəbul edir ki, bu formalar elə buna görə də onun yalnız obyektliliyinə aiddir, onun özünə isə yaddır.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
üçün obyekt formasının artıq ona aidiyyəti yoxdur; ona daha az, onlar bu sonuncuya tabe olan və öz ümumi ifadəsini əsas qanununda tapan, o formaların aidiyyəti vardır; buraya məlum olduğu kimi, həmçinin zaman və məkan da və deməli, həm də yalnız onların sayəsində mövcud olan və mümkün olan çoxluq da aiddir. Bu sonuncu münasibətdə mən zamanı və məkanı köhnə, əsl sxolastikadan alınmış principium individuationis termini ilə adlandıracağam və xahiş edirəm ki, bunu həmişəlik nəzərə alasınız. Zira yalnız zamanın və məkanın sayəsində öz mahiyyətinə və anlayışına görə eyni və vahid olan müxtəlif və çoxluq kimi bir-birinin yanında üzə çıxır: deməli, zaman və məkan Suaresdə toplanan bu qədər sxolastik müdriklik və mülahizələrin predmeti- principium individuationisdir, (Disp. 5, sect. 3). Deyilənlərə uyğun olaraq, iradə özündə şey kimi özünün bütün şəkillərində əsas qanuni sferasının xaricində durur və o, buna görə də, əsasdan tamamilə məhrumdur, baxmayaraq ki, onun hər bir təzahürü sözsüz olaraq əsas qanununa tabedir. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, o, hər hansı bir çoxluqdan azaddır, baxmayaraq ki, onun zamanda və məkandakı təzahürləri saysız-hesabsızdır; onun özü vahiddir, amma vahidliyi yalnız mümkün çoxluğun kontrastından dərk edilən bir obyekt kimi yox, yalnız çoxluqdan mücərrədləşmə vasitəsilə meydana çıxan anlayışının vahidliyi kimi yox: iradə zaman və məkan xaricində olan kimi principium individuationis- in, yəni çoxluq imkanının xaricində qalan kimi vahiddir. Yalnız iradənin təzahürlərinin və müxtəlif manifestasiyalarının sonrakı
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
zaman və yalnız o zaman biz Kant təliminin mənasını tamamilə başa düşəcəyik, biz başa düşəcəyik ki, zaman, məkan və səbəbiyyət özündə şeyə məxsus deyillər, yalnız idrak formalarıdır. İradənin əsasa malik olmamasını o yerdə həqiqətən dərk etmişlər ki, orada o, insan iradəsi olaraq ən aşkar bir şəkildə təzahür olunur və orada onu azad, müstəqil adlandırmışlar. Amma bu zaman iradənin özünün əsasa malik olmaması ucbatından onun təzahürlərin hər yerdə tabe olduğu zərurəti gözdən qaçırmışlar və əməlləri azad elan etmişlər, əslində isə, azad əməl yoxdur, belə ki, hər hansı bir ayrıca əməl ciddi bir zərurətlə motivin xarakterə təsirindən irəli gəlir. Hər hansı bir zərurət – artıq deyildiyi kimi, nəticənin əsasa olan münasibətidir və qətiyyən bundan başqa bir şey deyildir. Əsas qanunu – bütün hadisələrin ümumi formasıdır və insan öz fəaliyyətində hər hansı başqa bir hadisə kimi ona tabe olmalıdır. Amma iradə özünüdərkdə bilavasitə olaraq və özlündə dərk olunur, ona görə də bu idrakda azadlığın dərki də kök salmışdır. Amma bu zaman o diqqətdən kənarda qalır ki, fərd, şəxsiyyət – özündə şey olaraq iradə deyildir, artıq iradə hadisəsidir və şəxsiyyət bu statusda artıq determinasiya olunmuşudur və hadisə əsas qanunu – formasını almışdır. Buradan təəccüb doğuran belə bir fakt meydana çıxır ki, hər bir kəs, hətta öz ayrıca əməllərində belə a
guya o, istənilən an başqa həyat yolu seçə bilər, yəni başqası ola bilər. Amma a posteriori olaraq, təcrübədə, o, təəccüb içərisində əmin olur ki, o, azad deyildir, zərurətə tabedir, o, öz Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|