Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
də bütün mövcudluğunda, fiziki quruluşunda və təşkilində iradənin təzahürünü qəbul etməklə məhdudlaşmayacağıq; yox, şeylərin daxili mahiyyətinin bizə bilavasitə olaraq verilmiş bu yeganə idrakını biz bitkilərə də aid edirik, bitkilərin bütün hərəkətləri qıcıqlandırıcılar sayəsində baş verir: axı idrakın və onunla şərtlənən motivlər üzrə hərəkətin olmaması heyvan və bitki arasında yeganə mühüm fərqi təşkil edir. Elə buna görə də, təsəvvür üçün, sadəcə olaraq. bitki, vegetativ proses, kor qüvvə olanı biz öz daxili mahiyyətinə uyğun olaraq iradə kimi dərk edəcəyik, bütövlükdə burada məhz onu axtaracağıq ki, o, bizim öz məxsusi təzahürümüzün əsasını təşkil edir ki, bu təzahür də bizim
fəaliyyətimizdə və
hətta bizim
bədənimizin mövcudluğunda ifadə olunur. Bizə yalnız sonuncu addımı atmaq - bizim nöqteyi-nəzəri təbiətdə ümumi, dəyişməz qanunlara uyğun olaraq fəaliyyət göstərən bütün qüvvələrə tətbiq etmək qalır, bütün cisimlərin hərəkətləri bu qanunlara tabedir, o cümlədən o cisimlərin də ki, onlar uyğun orqanlara - qıcıqlandırıcılar üçün qavrayışa, motivlər üçün isə idraka - malik deyillər. Beləliklə, şeylərin daxili mahiyyətinin anlaşılması üçün açarı bizə yalnız bizim öz varlığımızın bilavasitə dərk olunması verə bilər və biz bu açarı indi qeyri-üzvi dünyanın bizdən ən uzaq olan hadisələrinə tətbiq etməliyik. Və budur, biz sınayıcı baxışımızı onlara yönəldəndə,
olunmuşdur. .
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
dəyişməz olaraq şimala dönməsini, dəmirin ona doğru meylini, elektrik qütblərinin qovuşma meylinin gərginliyini və insan arzularının gərginliyini görürük, bu gərginlik müqavimətlə rastlaşdıqca, daha da artır: o zaman ki biz kristalın sürətlə və gözlənilmədən çökdüyünü, donuq və fiksəli düzgün forma olaraq, bu zaman müxtəlif istiqamətlərə doğru qəti və dəqiq müəyyən meylliliyini görürük, bu zaman bizim nəzərimizi o seçim cəlb edir ki, cisimlər maye halında azadlıq əldə edərək və ətalətdən qurtularaq bir-birini axtarırlar və bir-birinə qarşı gəlir, birləşir və ayrılırlar; nəhayət, biz bədənimizin yeganə şövqə mübtəla ağırlığının yer kütləsinə doğru meylinə bədənimiz tərəfindən göstərilən müqavimətin bədənimizə fasiləsiz təzyiq göstərdiyini və ona əzab verdiyini biz bilavasitə olaraq bütün şiddəti ilə hiss edəndə, hətta belə uzaqlıqda da biz öz mahiyyətimizi idrakın işığında, öz məqsədlərini güdən buradasa özünün zəif təzahürlərində yalnız kortəbii, karsayağı, birtərəfli olaraq səy edən və bu, hər iki halda eyni adı, iradə adını daşımalı olan mahiyyətimizi ayırd edirik. Bu ad dünyada dan yerinin işartısı ilə günortanın parlaq şüalarının eyni ada – günəş şüası adına malik olmasına oxşar olaraq hər bir şeyin özülündə varlığını və hər bir hadisənin hər yerdə eyni olan vahid özəyini bildirir. Qeyri-üzvi təbiətin hadisələri ilə varlığımızın daxili başlanğıcı kimi dərk etdiyimiz iradə arasında ilk baxışdakı bənzərsizlik və hətta tam fərqlilik isə başlıca olaraq hadisələrin bir sahəsindəki bütövlükdə müəyyən qanunauyğunluqla başqa sahədəki özbaşnalıq arasında kontrastdan meydana çıxır. Zira
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
xarakteri var və buna görə də eyni motiv hər kəsə eyni təsir göstərmir və verilmiş fərdin geniş ardıcıl sferasında yer alan minlərlə əlavə şərtlər vardır ki, bunlar başqaları üçün naməlumdur, bu şərtlər motivin təsirinin şəklini dəyişir, belə ki, əməli yalnız onun əsasında qabaqcadan müəyyənləşdirmək olmaz, zira başqa faktor – fərdi xarakterlə və onu müşayiət edən idrakla dəqiq tanışlıq yoxdur. Əksinə, təbiət qüvvələrinin hadisələri, təzahürləri bu münasibətdə başqa bir ifratı aşkara çıxarır: onlar ümumi qanunlar üzrə, kənaraçıxmalar, fərdilik olmadan, aşkar şəraitdə baş verir, qabaqcadan -ən layiq şəkildə təyin olunandırlar və eyni bir təbiət qüvvəsi özünün milyonlarla təzahürlərində tamamilə eyni dərəcədə ifadə olunur. Bu məqamı izah etmək üçün, özünün bütün müxtəlif həm ən zəif, həm də ən güclü təzahürlərində vahid və bölünməz iradənin eyniyyətini göstərmək üçün biz öncə özündə şey olaraq iradənin öz təzahürünə münasibətini, yəni iradə kimi dünyanın təsəvvür kimi dünyaya münasibətini nəzərdən keçirməliyik; bu, ikinci kitabın bütün predmetinin daha dərin tədqiqatına aparan ən yaxşı yolu qarşımızda açacaqdır * . § 24
Böyük Kant bizi öyrədirdi ki, zaman, məkan və səbəbiyyət bütün qanunauyğunluğunda və özünün bütün formalarının mümkünlüyündə onlarda üzə çıxan və onların məzmununu təşkil edən obyektlərdən qətiyyən asılı olmayaraq
* Bu barədə xüsusi olaraq II cildin 27-ci fəslində danışılır. Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|