Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
səbəb kimi, qəcıqlandırıcı həm də motiv kimi hər bir qüvvənin zamanda və məkanda təzahürünün yalnız başlanğıc nöqtəsini müəyyənləşdirir, təzahür olunan qüvvənin məğzinin özünü müəyyənləşdirmir, biz bu mahiyyətin özünü əvvəlki nəticələrə uyğun olaraq, bədənin həm şüursuz, həm də şüurla müşayiət olunan dəyişikliklərini ona aid edərək, iradə hesab edirik. Qıcıqlandırıcı ortanı, kauzallıqla dərkdən keçən motivdən dar mənada səbəbə keçidi təşkil edir. Ayrı-ayrı hallarda o, gah motivə, gah da səbəbə yaxındır, amma onu hələ ki, onlardan fərqləndirmək mümkündür, məsələn, bitkilərdə şirələr qıcıqlandırıcının sayəsində yuxarı yüksəlir və bunu sadəcə olaraq səbəblərlə, hidravlikanın və ya kapillyarlığın qanunlarına uyğun olaraq izah etmək olmaz, amma onun təzahürü səbəblərlə dəstəklənir və ümumiyyətlə, artıq sırf səbəbiyyət dəyişikliklərinə çox yaxındır. Digər tərəfdən, Hedysarum gyrans və Mimosa pudicanın hərəkətləri, hələ ki, qıcıqlandırıcıların sayəsində baş verməsinə baxmayaraq, motivləşdirilmiş hərəkətlərə artıq çox bənzəyirlər və onlar arasında sanki bir keçiddirlər. Gücləndirilmiş işıq zamanı göz bəbəyinin daralması qıcıqlandırıcının sayəsində baş verir,
amma artıq
motivləşdirilmiş hərəkətlərə keçir: axı o, ona görə meydana çıxır ki, həddindən artıq güclü işıq göz torunu ağrılı bir tərzdə zədələyə bilərdi və bundan qaçmaq üçün, biz göz bəbəyini daraldırıq. Ereksiyanın səbəbi kimi motiv çıxış edir, belə ki, bu səbəb – təsəvvürdür; amma o, qıcıqlandırıcının zərurəti ilə təsir göstərir, yəni ona müqavimət göstərmək mümkün deyildir və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
lazımdır. İnsanı qusduran iyrənc predmetlərlə də məsələ belədir. Qıcıqlandırıcılar və şüurlu motivlər üzrə əməllər sayəsində tamamilə başqa qəbildən olan hərəkətlər arasında real aralıq həlqə kimi biz indi o heyvanların instinktlərini nəzərdən keçirmişik. Elə bu qəbildən olan başqa aralıq həlqə olaraq tənəffüsü nəzərdən keçirməyə səy etmək mümkündür: axı bu prosesin ixtiyari və ya qeyri-ixtiyari hərəkətlərə məxsus olması, yəni o, əslində motivə görə və ya qıcıqlandırıcının sayəsindəmi; baş verməsi barədə mübahisə edirdilər, yəqin, ona görə ki, o, onların hər ikisinin arasında orta mövqeni tutur. Marşall Holl (Marshall Hall. On the diseases of the nervous
belə ki, o, sinirlərin– qismən baş beyninin ixtiyari, qismən də onurğa beyninin qeyri-ixtiyari təsiri altındadır. Amma son nəticədə biz bu prosesi iradənin motivləşdirilmiş təzahürlərinə aid etməliyik, zira başqa motivlər, yəni xalis təsəvvürlər iradəni tənəffüsü ləngitməyə və ya sürətləndirməyə meylləndirə bilər və bizə, hətta elə gəlir ki, onu hər hansı bir ixtiyari əməl kimi tamamilə ləngitmək olar, yəni könüllü olaraq boğulmaq mümkündür. Və əgər başqa bir motiv iradəyə elə güclü təsir etsəydi ki, o, havaya olan inadlı tələbatdan daha üstün olmuş olsun bu, əslində mümkün olardı. Deyirlər ki, guya Diogen həyatını həqiqətən də belə bir tərzdə bitirmişdir (Diogen Laertli. VI, 76). Və zəncilər də guya belə edirdilər (Ф.Е.Осиандер. "О
motivlərin təsirinin, yəni əslində zəkavi iradənin xalis heyvani iradə üzərində üstünlüyünün parlaq nümunəsi kimi çıxış etmiş olardı. Tənəffüsün ən azı qismən beyin fəaliyyəti ilə şərtlənməsi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
öldürür ki, beyni iflic edir və bununla da, dolayı olaraq tənəffüsü ləngidir, amma əgər o, beynin zəhərlənməsi baş verincəyə qədər süni olaraq saxlanılsa, onda ölüm baş verməyəcək. Yeri gəlmişkən, tənəffüs bizim üçün burada onun aşkar nümunəsidir ki, motivlər və qıcıqlandırıcılar dar mənada səbəblər kimi zəruri olaraq təsir göstərir və onlar yalnız əks motivlərlə neytrallaşdırıla bilər, necə ki təsir əks-təsirlə neytrallaşdırılır: axı nəfəs alma zamanı onun ləngidilmə imkanı motivlərdən irəli gələn başqa hərəkətlər zamanı olduğundan müqayisə olunmaz dərəcədə daha zəifdir, zira birinci halda motiv çox israrlı və yaxındır, onun ödənilməsi isə, onu yerinə yetirən əzələlərin yorulmazlığı ucbatından, çox asandır; bu zaman ona adətən, bir qayda olaraq heç nə mane olmur və bütövlükdə hər bir şey fərdin çoxdankı vərdişi ilə saxlanılır. Və bununla belə, bütün motivlər əslində, eyni zərurətlə fəaliyyət göstərir. Həm motivləşdirilmiş hərəkətlərə, həm də qıcıqlandırıcıların sayəsində baş verən hərəkətlərə zəruriliyin eyni dərəcədə xas olmasının qəbul edilməsi bizə aşağıdakıları daha asan anlamağa imkan verir: hətta orqanizmdə qıcıqlandırıcıların sayəsində tamamilə qanunauyğun olaraq baş verənlər hər halda öz daxili mahiyyətinə görə iradədir, o iradə ki, doğrudur, özlüyündə olmasa da, amma özünün bütün təzahürlərində əsas qanununa, yəni zərurətə tabedir * . * Bu fikir mənim iradə azadlığı haqqında müsabiqə əsərimdə («Etikanın əsas problemləri») tamamilə açılmışdır, və buna görə də, Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|