Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
obyektdən çıxış edərək onlara eyni cür gəlib çıxmaq mümkündür; buna görə də, onları bərabər hüquqla həm subyektin seyr üsulları, həm də obyektin xassələri adlandırmaq mümkündür, çünki sonuncu - obyekt (Kantda: hadisə, təzahür), yəni təsəvvürdür. Bu formaları həmçinin subyekt və obyekt arasında şərikli sərhəd kimi də nəzərdən keçirmək mümkündür; buna görə də, hər bir obyektin onlarda üzə çıxmalı olmasına baxmayaraq, subyekt üzə çıxan obyektdən asılı olmayaraq onlara tam sahib olur və onları nəzərdən keçirir. Amma əgər yalnız bu formalarda üzə çıxan obyektlər boş kabuslar deyildirlərsə, real mənaya malikdirlərsə, onda onlar nəyisə göstəriş etməli, elə bir şeyin ifadəçisi olmalıdırlar ki, o, artıq onların özləri kimi obyekt, təsəvvür deyildir, nəsə yalnız nisbi olan, yəni subyekt üçün mövcud olan deyildir, ona qarşı duran əsas şəraitdən və onun formalarından belə bir asılılığın xaricində qalandır, yəni təsəvvür deyildir, özündə şeydir. Elə buna görə də, ən azı, aşağıdakı sual mümkündür: bu təsəvvürlər, bu obyektlər subyektin obyektləri təsəvvürlər olmaqdan savayı və ondan asılı olmayaraq başqa da nəsədirlərmi? Və əgər – hə, onda onlar bu mənada nədirlər? Onların başqa, toto genere təsəvvürdən fərqli tərəfi nədir?
onu hələ ki, kənarda saxlayıram. Özündə şey nə olursa- olsun, Kant hər halda düzgün olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, zaman, məkan və səbəbiyyət (bunları biz əsas qanununun növləri kimi, bu qanunun özünü isə hadisə, təzahür formalarının ümumi ifadəsi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
o zaman və o ölçüdə qoşulmuşlar ki, bu zaman və bu ölçüdə o, təsəvvürə çevrilmişdir,– yəni onlar onun özünə deyil, onun yalnız hadisəsinə, təzahürünə aiddirlər. Doğrudan da, subyekt onları hər hansı bir obyektdən asılı olmayaraq, tamamilə özündən çıxış edərək dərk etdiyi və qurduğu üçün, onlar təsəvvürə çevrilənə deyil, təsəvvür olunanı bilməyə xas olmalıdır. Onlar özlüyündə təsəvvürün forması olmalıdırlar, bu formanı qəbul edənin xassələri olmamalıdırlar. Onlar artıq subyektin və obyektin əksliyinin özündə verilməlidirlər (anlayışda deyil, gerçəklikdə), yəni, ümumiyyətlə, idrak formasının yalnız ən yaxın təyini kimi çıxış etməlidir, bunun isə ən ümumi təyini bu əksliyin özüdür. Hadisədə, obyektdə olan bütün hər şey yəni, – yanaşılıqdan və bir-birinin ardınca gəlmədən doğulan çoxluq, səbəbiyyət qanunundan doğulan dəyişkənlik və irəligəlmə; bundan sonra, yalnız səbəbiyyət şərti ilə, təsəvvür olunan materiya; nəhayət, öz növbəsində yalnız onlar təsəvvür oluna bilən bütün hər şey zamanla, məkanla və səbəbiyyətlə şərtlənmişdir və yalnız onların vasitəsilə təsəvvür oluna bilər, –bütün bunlar mahiyyəti etibarı ilə burada təzahür olana, təsəvvür formasına düşənə xas deyildir, yalnız bu formanın özü ilə bağlıdır. Əksinə, təzahürdə zamanla, məkanla və səbəbiyyətlə şərtlənməyən və onlara müncər edilə bilməyən, onlardan çıxış edilərək izah oluna bilməyən məhz təzahür edənin bilavasitə olaraq onda ifadə olunduğu şey, özündə şey olacaqdır. Bunun nəticəsində də, mükəmməllik, yəni ali aydınlıq, dəqiqlik və qəti olaraq sübuta yetirilmə zəruri olaraq, özlüyündə idraka xas olana aiddir, yəni idrakın formasına, özlüyündə təsəvvür, obyekt olmayan, yalnız bu formaları qəbul www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
aid deyildir. Beləliklə, yalnız yeganə olaraq, dərk olunanlıqdan özlüyündə ümumiyyətlə təsəvvür olunanlıqdan asılı olan (dərk olunandan və yalnız təsəvvür olandan yox), buna görə də bütün dərkə gələnlərə fərq qoymadan xas olan və bunun nəticəsində də, öz başlanğıcını həm subyektdən, həm də obyektdən götürən yolda eyni dərəcədə əldə oluna bilən şey və yalnız təkcə o, qane edici, tamamilə qəti olan, sonuncu əsaslarına qədər aydın olan idrakı verə bilər. İdrak isə hər hansı bir hadisənin a priori olaraq bizə məlum formalarından ibarətdir; onların ümumi ifadəçisi olaraq isə əsas qanunu çıxış edə bilər, onun əyani idraka (burada biz yalnız onunla iş görürük) aid olan növləri isə zaman, məkan və səbəbiyyətdir. Bütün xalis riyaziyyat və xalis təbiətşünaslıq a priori olaraq yalnız onlara əsaslanır. Elə buna görə də, idrak yalnız bu elmlərdə zülmətlə qarşılaşmır, dərk olunmayanla (əsasdan məhrum olanla, yəni iradə ilə) rastlaşmır, o şeylə ki, o, artıq başqasına gətirilib çıxarılmır; bu baxımdan, həmçinin Kant da məntiqlə birgə bu bilikləri, əsasən, artıq deyildiyi kimi, hətta müstəsna dərəcədə elmlər adlandırmaq istəmişdi. Lakin, digər tərəfdən, bu fənlər bizə sadəcə olaraq bir təsəvvürün digər təsəvvürə münasibətlərindən savayı başqa heç nə vermirlər, hər hansı bir məzmun olmadan forma verirlər. Onların aldıqları hər bir məzmun, bu formaları dolduran hər bir hadisə, onu ehtiva edir ki, o, artıq özünün bütün mahiyyətində dərk olunan , artıq bütövlükdə başqasından çıxış edilərək izah olunan deyildir, o, deməli ki, əsasdan məhrum olandır: buradan da idrak dərhal öz aşkarlığını itirir və tam şəffaflıqdan məhrum olur. Amma əsaslanmaya gəlməyən bu şey - məhz özündə
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|