Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
(məsələn, kimyıvi xassələr,elektrik, maqnetizm)özünə yer alan qüvvələri də izah etmək və nəhayət, heyvanların orqanizmini və həyatını, hətta insanın idrakı və iradəsini belə anlamaq mümkündür. Xalis qualitates occultae-dən çıxış etməyə sükutla razılaşırdılar, onların izahından isə tamamilə imtina etmişlər, ona görə ki, onların altını qazmaq yox, onların üzərində qurmaq niyyətinə malik idilər. Buna, deyildiyi kimi, nail olmaq olmaz. Amma əgər buna müvəffəq olmaq olardısa da, onda belə bir bina həmişə havadan asılı olaraq qalmış olardı. O izahların hansı faydası vardır ki, onlar nəticədə elə birinci problem kimi qeyri- məlumluğa gətirib çıxarır? Və məgər biz son nəticədə təbiətin yuxarıda xatırlanan ümumi qüvvələrinin daxili mahiyyəti barədə heyvanın daxili mahiyyəti barədə bildiyimizdən daha çoxmu bilirik? Məgər birinci elə ikinci qədər tədqiqatdan kənarda qalmayıbmı? Mahiyyəti tədqiq etmək və əsaslandırmaq olmaz, ona görə ki, o, əsasdan məhrumdur, ona görə ki, o, heç bir vaxt formaya, əsas qanununa müncər edilə bilməyən məzmundur. Biz isə, burada bir məqsəd olaraq etiologiyaya deyil, fəlsəfəyə, yəni dünyanın dərk olunmasının nisbi deyil, şərtsiz idrakı məqsədində, bizə yalnız uzaqdan, birtərəfli və vasitəli, dolayı olaraq məlum olanı dərk etmək üçün əks yolu seçirik və bizə bilavasitə və tam olaraq məlum olandan, bizə bütün hər bir şeydən yaxın və doğma olandan çıxış edirik; biz ən güclü, ən əhəmiyyətli və ən aydın hadisəyə əsasən daha az mükəmməl olan, daha zəif olan hadisəni, təzahürü anlamaq istəyirik. Mənim öz məxsusi bədənim istisna olunmaqla bütün şeylərdə mənə yalnız bir tərəf - təsəvvür tərəfi – məlumdur; hətta əgər mən onların dəyişikliklərinin hansı səbəblərə görə baş www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
bağlıdır və dərin sirdir. Yalnız motiv məni hərəkətə gətirdiyi və mənim bədənim məlum əməli yerinə yetirdiyi zaman daxilimdə baş verənlə müqayisədən çıxış edərək, yalnız məndə müəyyən xarici əsaslarla müəyyənləşən dəyişikliklərin mahiyyətini təşkil edənlə müqayisədən mən o üsula nüfuz edə bilərəm ki, cansız cisimlər səbəblər sayəsində ona uyğun olaraq dəyişilirlər və onların daxili mahiyyətini dərk edə bilərəm, halbuki, bu mahiyyətin təzahürlərinin səbəbi haqqında biliyi (bundan artıq heç nəyi) mənə yalnız onların zamanda və məkanda vaqe olması qanunu verir. Bu, mənim üçün ona görə mümkündür ki, mənim bədənim yeganə obyektdir ki, burada mən onun yalnız bir tərəfini, təsəvvür tərəfini deyil, həm də başqa tərəfini, iradə adlandırılan tərəfini də bilirəm. Beləliklə, mənim öz məxsusi quruluşumu, öz idrakımı və iradəmi, öz hərəkət motivlərimi daha yaxşı baş düşdüyümü düşünmək əvəzinə, əgər mənə onları elektrikin, kimyəviliyin, mexanizmin qüvvəsi ilə, səbəblər üzrə hərəkətə müncər etmək nəsib olsa – bunun əvəzinə, mən etiologiyaya deyil, fəlsəfəyə səy etdiyimə görə, mən, əksinə, qeyri-üzvi cisimlərin mənim baxışıma görə səbəblər üzrə baş verən ən sadə və adi hərəkətlərini belə mənim motivlər üzrə öz məxsusi hərəkətlərimdən çıxış edərək, hər şeydən öncə onların daxili mahiyyətində başa düşməyi öyrənməliyəm, təbiətin bütün cisimlərində təzahür olunan, izah edilə bilməyən qüvvələri isə xarakterinə görə məndəki iradə ilə tamamilə eyni və ondan yalnız dərəcəsinə görə fərqlənən kimi qəbul etməliyəm. Bu, o deməkdir ki, təsəvvürlərin əsas qanunu haqqında traktatda müəyyənləşmiş dördüncü sinfi birinci sinfin daxili mahiyyətinin idrakı üçün açara çevrilməlidir və mən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
qanunundan başa düşməyi öyrənməliyəm. Spinoza deyir (62-ci məktub): əgər təkan nəticəsində havaya qalxan daş şüura malik olsaydı, o, düşünərdi ki, öz məxsusi iradəsi ilə uçur. Mən yalnız onu əlavə edirəm ki, daş bu halda haqlı olardı. Onun üçün təkan olan mənim üçün motivdir, və onun üçün sürtünmə, ağırlıq və verilmiş vəziyyətin dayanıqlılığı kimi təzahür olunanlar mənim özümdə iradə kimi dərk etdiyimdir və o da, əgər idraka malik olsaydı, bunu iradə kimi dərk edərdi. Spinoza göstərilən yerdə o zərurəti nəzərdə tutur ki, daş ona görə, o zərurətlə uçur və o, haqlı olaraq onu şəxsin təkcəli iradə aktının zəruriliyinə keçirmək istəyir. Mən isə, əksinə, o daxili mahiyyəti nəzərdən keçirirəm ki, yalnız o, hər hansı bir real zərurətə (yəni, səbəbdən törəyən təsirə, hərəkətə) onun müqəddiməsi olaraq məna və qüvvə verir, bu müqəddimə insanda xarakter, daşda isə xassə adlanır, amma hər ikisində eyni şeydir və bilavasitə olaraq dərk olunduğu yerdə, iradə adını daşıyır və o, görünənin, obyektliyin daşda ən zəif, insanda isə ən güclü dərəcəsinə malikdir. Bizim iradə ilə tamamilə oxşar olan, bütün şeylərin canatmasında olan bu başlanğıcı, hətta müqəddəs Avqustin də özünün doğru duyğusu ilə dərk etmişdir və mən burada o sadəlövh sözləri xatırlamaqdan özümü saxlaya bilmərəm ki, o, fikrini həmin sözlərlə ifadə etmişdir: "Əgər biz heyvan olsaydıq, biz cismani həyatı və onun duyğularına uyğun olanı sevərdik və bu, bizim üçün kafi nemət olardı və əgər bu cəhətdən biz özümüzü yaxşı hiss etsəydik, onda biz başqa heç nə axtarmazdıq. Eləcə də, əgər biz ağac olsaydıq və hətta zərrəcə duyğu ilə də heç nəyi
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|