Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Forma ilkin olaraq ona yaddır, və o, heç bir vaxt bütövlükdə onunla vəhdət təşkil edə bilməz, heç bir vaxt formaya sadəcə olaraq aid edilə və – belə ki, sonuncu əsas qanunudur – heç bir vaxt tam tədqiq oluna bilməz. Əgər, buna görə də, bütün riyaziyyat bizə hadisələrdə kəmiyyət, vəziyyət, ədəd olanın – qısaca olaraq deyilsə, məkan və zaman münasibətlərinin qəti idrakını verirsə; əgər bütün etiologiya bizi o qanunauyğun şərtlərlə bütövlükdə tanış edirsə ki, bu zaman hadisələr, təzahürlər özlərinin bütün tərifləri ilə zamanda və məkanda baş verirlər, amma bütün bunlar, bizə yalnız onu izah edir ki, niyə hər bir müəyyən hadisə, təzahür məhz indi və məhz burada aşkara çıxmalıdır, – onların köməyi ilə biz hər halda heç bir vaxt şeylərin daxili mahiyyətinə nüfuz etməyəcəyik, hər halda həmişə nəsə elə bir şey qalacaqdır ki, onu aşkara çıxarmağa heç bir izah cəsarət etməyəcək və o, onun tərəfindən həmişə güman olunacaqdır; yəni təbiət qüvvələri, şeylərin təsirinin müəyyən növü, hər bir hadisənin keyfiyyəti, xarakteri,- hadisənin formasından, əsas qanunundan asılı olmayan, amma bu formanın özünə yad olan indi ona daxil olmuş və onun qanunu ilə aşkar olan, əsasdan məhrum olan bu qanun hər halda məzmunu deyil, yalnız hadisələri, yalnız formanı müəyyənləşdirir. Mexanika, fizika, kimya o qaydaları və qanunları öyrədir ki, bu qaydalara və qanunlara uyğun olaraq keçirməzlik, ağırlıq, ətalət, axıcılıq, sürtünmə, elastiklik, istilik, işıq, kimyəvi oxşarlıq
4 , maqnetizm, elektrik və bu kimi i.a. qüvvələr fəaliyyət göstərir, bu qüvvələr zamanda və məkanda onların hər hansı bir
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
prinsipə tabedirlər; bu zaman qüvvələrin özləri isə nə edirsən et, qualitates occultae olaraq qalırlar. Zira təzahür olunaraq xatırlanan fenomenləri üzə çıxaran şey,– özündə şeydir, onlardan tamamilə fərqli olandır; baxmayaraq ki, o, öz təzahüründə təsəvvür forması kimi əsas qanununa tabedir, amma onun özü heç bir vaxt bu formaya müncər edilə bilməz və buna görə də etioloji izaha sona qədər yatmır və heç bir vaxt öz əsasında bütövlükdə aşkara çıxarıla bilməz. O, tamamilə dərk olunandır, çünki o, göstərilən formanı qəbul etmişdir, çünki o, təzahürdür, özündə şey isə öz daxili varlığına görə bu dərk olunanla kiçicik dərəcədə belə aydınlaşmır. Elə buna görə də, idrak nə qədər çox zəruriliyi özündə ehtiva edirsə, onun içərisində başqa cür hətta düşünülməsi və təsəvvür edilməsi mümkün olmayan – məsələn, məkan münasibətləri, belələrindəndir – obyektiv reallıq daha çoxdursa, beləliklə, xalis obyektiv məzmun onun daxilində bir o qədər azdır, o, bir o qədər də aydın və qane edicidir; və əksinə, xalis təsadüfi elementlər onun daxilində nə qədər çoxdursa, o, bizə o bir o qədər çox xalis empirik bilgilər verirsə, əslində belə bir idrakda obyektiv olanlar və həqiqi real olanlar bir o qədər çoxdur, amma eyni zamanda izah edilə bilməyən, yəni bundan sonra başqa birisinə gətirilə bilməyən də onun daxilində bir o qədər çoxdur. Əlbəttə ki, öz məqsədini başa düşməyən etiologiya bütün zamanlarda ona səy etmişdir ki, bütün üzvi həyatı kimyəviliyə və elektrikə, hər hansı bir kimyəviliyi, yəni keyfiyyəti isə, öz növbəsində mexanikliliyə (atom formalarının təsiri ilə),
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
hərəkət imkanında birləşən zamana və məkana, qismənsə xalis həndəsənin predmetinə, yəni məkan daxilindəki vəziyyətə aid etsin; həndəsə, nəhayət, hesabın daxilində əriyərək həll olunur, hesab ölçmənin vahidliyi sayəsində əsas qanununun ən çox anlaşıqlı, görüntülü, sona qədər izah oluna bilən forması olur. Burada ümumi cizgilərdə qeyd olunan metodun nümunələri olaraq Demokrit atomları, Dekart burulğanları, Lesajın 5
mexaniki fizikası çıxış edir, Lesaj təxminən ötən əsrin sonlarında həm kimyəvi oxşarlığa, həm də cazibəni mexaniki olaraq, təkan və təzyiq vasitəsilə izah etməyə səy etmişdir (bununla "Lucrece
həyatın səbəbi kimi Reye forması və tərkibi də eyni təmayülə malikdir. Nəhayət, məhz indi, 19-cu əsrin ortalarında yenidən qızışdırılmış, öz nadanlığına görə özünə orijinal baxan kobud materializm də tamamilə belə bir xarakter daşıyır. Həyati qüvvəni kütcəsinə inkar edərək, o, hər şeydən öncə həyatın hadisələrini fiziki və kimyəvi qüvvələrdən çıxış edərək izah etmək, onları isə öz növbəsində materiyanın, vəziyyətin, formanın mexaniki təsirindən, uydurulmuş atomların hərəkətindən çıxarmaq və beləliklə təbiətin bütün qüvvələrini təkana və cavab zərbəsinə aid etmək istəyir və bunlar da onun üçün "özündə şey" olaraq çıxış edir. Buna uyğun olaraq, hətta işıq da uydurulmuş və bu məqsəd üçün postulə edilmiş efirin mexaniki vibrasiyası və ya dalğavarı hərəkəti olur, o, gözün tor qişasına çataraq onu döyəcləyir, məsələn, saniyədə 483 milyard zərbə qırmızı işığı, 727 milyard zərbə – bənövşəyi işığı və i.a.yaradır, (deməli, rənglərə münasibətdə kor olmaq – zərbələri saya bilməmək deməkdir, belə deyilmi?). Belə kobud, mexaniki, Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|