Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
motivlərdə - da səbəbə malikdirlər. Lakin motivlər yalnız mənim hazırkı zamanda, bu yerdə və bu şəraitdə nə istədiyimi müəyyənləşdirir. Ümumiyyətlə, nə istədiyimi, yəni bütün mənim
arzumu səciyyələndirən prinsipi isə
motivlər müəyyənləşdirmir. Elə buna görə də, mənim arzum özünün bütün mahiyyətində motivlərdən çıxış edilərək izah oluna bilməz: onlar yalnız zamanın verilmiş anında onun təzahürünü müəyyənləşdirir, onlar – yalnız mənim iradəmi aşkara çıxaran vəsilədir; iradənin özü isə motivasiya qanunu sahəsinin xaricində yatır, yalnız iradənin təzahürü zamanın hər bir vaxtında qaçılmaz olaraq bu qanunla müəyyənləşir. Motiv yalnız empirik xarakterimin şərti daxilində davranışımın kafi izah səbəbidir; əgər mən öz xarakterimdən mücərrədləşirəmsə və sonra soruşuramsa ki, mən ümumiyyətlə niyə başqa bir şeyi deyil, məhz bunu istəyirəm, onda belə bir suala cavab vermək mümkün deyildir, ona görə ki, əsas qanununa yalnız iradənin təzahürü tabedir, özü isə tabe deyildir, iradəni bu münasibətdə əsassız adlandırmaq gərəkdir. Bu zaman mən qismən həm Kantın empirik və ağılla dərk edilə bilən xarakter barədə təlimi 3 ilə tanışlığı, həm də mənim "Etikanın əsas problemləri"ndə irəli sürdüyüm mülahizələri nəzərdə tuturam; qismən isə bizə bu barədə dördüncü kitabda danışmaq lazım gələcəkdir. Hələlik isə mən diqqəti yalnız aşağıda göstərilənə yönəltmək istəyirəm: bir hadisənin başqa bir hadisə ilə (əməlin verilmiş halında – motivlə) əsaslandırılmış olması qətiyyən ona zidd deyildir ki, bu hadisənin daxili mahiyyəti iradə olacaqdır, iradənin özü isə əsasa malik deyildir,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
forması olaraq qalır və onun qüvvəsi, deməli ki, görünməkdə olan iradənin özünə deyil, yalnız təsəvvürə, hadisəyə, iradənin görüntüsünə aid olur. Beləliklə, əgər mənim bədənimin hər bir əməli iradə aktının təzahürüdürsə, verilmiş motivlər olduqda həm, ümumiyyətlə, mənim iradəm özü və həm də bütövlükdə, yəni mənim xarakterim izhar olunursa, onda, həmçinin hər bir əməlin qaçılmaz şərti və müqəddiməsilə iradə təzahürü olmalıdır, zira onun təzahürü bilavasitə və müstəsna olaraq özlüyündə mövcud ola bilməyəndən asılı ola bilməz, yəni ondan asılı ola bilməz ki, o, onun üçün yalnız təsadüfidir və o, onun təzahürünün özünü də yalnız təsadüfi edə bilərdi; belə bir şərt isə məhz bütün bədən olur. Sonuncu elə buna görə də artıq iradənin təzahürünün özü olmalıdır və bütövlükdə mənim iradəmə, yəni mənim ağılla dərk edilən xarakterimə qarşı onun zamandakı təzahürü olaraq mənim empirik xarakterim bədənimin ayrıca əməlinin iradəmin ayrıca aktına olacağı münasibətdə olmalıdır. Deməli, bütün bədən mənim görünən iradəmdən başqa bir şey ola bilməz, çünki o, əyani obyektdir, birinci növdən olan təsəvvürdür. Bunun təsdiqi olaraq isə artıq göstərilmişdir ki, mənim bədənimə göstərilən hər bir təsir dərhal və bilavasitə olaraq həm də mənim iradəmə təsir göstərir və bu baxımdan ağrı və ya həzz, aşağı dərəcədə isə xoş olan və ya xoş olmayan hiss adlanır və, digər tərəfdən, iradənin hər bir güclü hərəkəti, yəni affekt və ehtiras bədəni sarsıdır və onun funksiyaları pozur. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
çıxmasını etioloji olaraq təsəvvür etmək olar. Bədəninin inkişafını və saxlanılmasını isə daha yaxşı təsəvvür etmək olar ki, bu da fiziologiyanın məzmununu təşkil edir; amma sonuncu öz predmetini yalnız motivlər davranışı izah etdiyi ölçüdə izah edir. Ayrıca əməlin öz əsası olaraq motivə malik olması və zəruri olaraq ondan irəli gəlməsi faktının, ümumiyyətlə, əməlin öz mahiyyətinə görə əsassız olan hansısa bir iradənin yalnız təzahürü olması faktına zidd olmamasına oxşar olaraq, bədənin funksiyalarının fizioloji izahı da o fəlsəfi həqiqətə xələl gətirmir ki, bu cismin (bədənin) bütün varlığı və onun funksiyalarının bütün məcmusu yalnız və elə həmin iradənin təcəssümüdür ki, o, bu cismin xarici hərəkətlərində motivlərə uyğun olaraq təzahür olunur. Bununla belə, fiziologiya hətta bu xarici, bilavasitə ixtiyari hərəkətləri xalis üzvi səbəblərə müncər etməyə, – məsələn, əzələnin hərəkətini şirələrin axması ilə izah etməyə səy edir ("İsladılmış kəndirin sıxılması kimi", Reyl özünün "Fiziologiyanın arxivi"ndə belə deyir, 6-cı cild, səh. 153); amma əgər güman olunsa ki, bu qəbildən olan əsaslı izaha nail olmaq olar, bu, hər halda heç bir vaxt o bilavasitə səhih həqiqəti aradan qaldırmazdı ki, hər bir ixtiyari hərəkət (fimctiones animales [heyvani-orqanik funksiyalar]) iradə
aktının təzahürüdür. Bitki həyatının fizioloji izahı (functiones nalurales, vitales [təbii, həyati funksiyalar]) da, həmçinin hansı uğurlara malik olmasından asılı olmayaraq, heç bir vaxt o həqiqəti təkzib etmək iqtidarında olmayacaqdır ki, bizim inkişafda olan bütün heyvani həyatımız iradənin təzahürüdür. Ümumiyyətlə, öncə aydınlaşdırıldığı kimi, hər hansı etioloji izah yalnız ayrıca bir hadisə üçün zamanda və məkanda zəruri müəyyən yeri, onun Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|