Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
132
ardıcıl, dəyişkən seyri, ümumiyyətlə geniş anlayış olan hisslə bağlı və onun tərəfindən dumanlı, qeyri-abstrakt bilik kimi yalnız mənfi olaraq müəyyən edilən hər şeyi məhz bu cür, dəyişməz biliyə çevirmək və yüksəltməkdir. Bu səbəbdən fəlsəfə bütün dünyanın mahiyyətini həm bütövlükdə, həm də onun bütün hissələrində in
mühakimələr içərisində itib-batmamaqdan ötrü abstraksiyaya əl atmalı və tək olan hər şeyi ümumidə düşünməli, onun fərqlərini isə yenə də ümumidə görməlidir; buna görə o, dünyanın ümumiyyətlə çoxcəhətliliyini onun mahiyyətinə uyğun yığcam şəkildə biliyə verməkdən ötrü onu az sayda abstrakt anlayışlara qismən parçalamalı, qismən birləşdirilməli olur. Dünyanın mahiyyətini cəmləşdirdiyi anlayışların köməyi ilə ümumi ilə yanaşı, tamamilə təkcəli də dərk olunmalı və hər ikisinin dərk olunması ən dəqiq şəkildə əlaqəli olmalıdır. Buna görə fəlsəfi qabiliyyət məhz, Platonun güman etdiyi kimi, təkin çoxda və çoxun təkdə dərkindən ibarətdir. Beləliklə, fəlsəfə olduqca ümumi mühakimələrin məcmusudur ki, onların da dərkinin əsasını heç bir istisnasız bütün dünya, yəni insan şüurunda olan hər şey təşkil edir; fəlsəfə mükəmməl təkrar, bir növ dünyanın abstrakt anlayışlarda inikasıdır, bu isə mühüm əhəmiyyət kəsb edən eyninin bir anlayışda birləşməsi və müxtəlifin başqa bir anlayışa ayrılması vasitəsilə mümkündür. Bu vəzifəni fəlsəfə qarşısında hələ Verulamlı Bekon aşağıdakı sözləri ilə qoymuşdur: “Yalnız o fəlsəfə həqiqidir ki, o, mükəmməl dəqiqliklə dünyanın özünün səsini ifadə edir, sanki dünyanın diktəsi ilə yazılmışdır, onun obraz və əksidir, heç nə özündən əlavə etmir, yalnız əks-sədaları təkrarlayır və ifadə edir” (De augm seient. 1, 2, səh. 13). Biz bunu Bekonun öz vaxtında düşündüyündən daha geniş mənada başa düşürük.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
133
Dünyanın bütün tərəfləri və hissələrinin öz aralarında həmahəng uzlaşmada olmaları – məhz ona görə ki, onlar bir tama mənsubdurlar – dünyanın abstrakt inikasında təkrar olunmalıdır. Buna görə mühakimələrin haqqında bəhs etdiyimiz məcmusunda tək müəyyən dərəcəyədək başqasından bir çıxarış ola bilərdi, özü də həmişə qarşılıqlı. Lakin bunun üçün əvvəlcə mühakimələr mövcud olmalı və deməli, onları qabaqcadan dünyanın in concreto bilavasitə dərk olunması əsasında müəyyənləşdirmək lazımdır, özü də hər hansı bir bilavasitə əsaslandırma vasitəlidən daha dürüstdür. Buna görə belə mühakimələrin harmoniyası – onun sayəsində bu mühakimələr bir fikrin vəhdətində birləşir və o, onların ümumi idrakının əsası olan əyani dünyanın özünün harmoniyası və vəhdətindən irəli gəlir – onları əsaslandırmaq üçün ilkin dəlil kimi yox, yalnız onların həqiqiliyini möhkəmləndirmək üçün istifadə edilə bilər. Bu vəzifənin özü yalnız onun həlli prosesində tam aydınlaşa bilər. *
§ 16 Şüurun yalnız insana xas olan idrak qabiliyyəti kimi zəkanın və bundan irəli gələn, insan təbiətinə xas nailiyyətlər və fenomenlərin bütün bu tədqiqlərindən sonra mənə bir daha zəka haqqında danışmaq qalır, çünki o insanların hərəkətinə rəhbərlik edir və bu mənada praktiki adlana bilər. Lakin mənim burada deməli olduqlarımın əksəriyyəti başqa bir fəsildə, xüsusilə bu kitaba əlavədə göstərilmişdir. Mən həmin kitabda Kantın praktiki zəka adlandırdığı şeyin mövcudluğunu mübahisələndirməli oldum.
* II cildin 17-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
134
Kant bunu (əlbəttə, böyük məmnuniyyətlə) hər növ ləyaqətin bilavasitə mənbəyi və mütləq (yəni göydən düşmə) borcun məskəni kimi təqdim edir. Kantın bu əxlaq prinsiplərinin müfəssəl və ətraflı təkzibini mən sonradan “Etikanın əsas problemləri” əsərimdə vermişəm. Buna görə mən burada zəkanın – bu sözün əsl mənasında – hərəkətlərə həqiqi təsiri barədə azacıq danışmalıyam. Hələ zəkanın tədqiqinin başlanğıcında biz ümumən insanın öz fəaliyyəti və davranışında heyvandan güclü surətdə fərqləndiyini gördük və başa düşdük ki, bu fərqi yalnız şüurda abstrakt anlayışların mövcudluğunun nəticəsi saymaq lazımdır. Onların bizim bütün varlığımıza təsiri o qədər dərin və böyükdür ki, o, bizi müəyyən dərəcəyədək gözlü heyvanlar gözsüz heyvanlara (bəzi sürfələr, qurdlar, zoofitlər) hansı münasibətdədirlərsə, heyvanlara həmin münasibətdə qoyur: sonuncular (gözsüzlər) məkanda bilavasitə onların yaxınlığında olan, təmasda olduqları şeyi toxunma ilə dərk edir, birincilər üçün- sə əksinə, uzaqda və yaxında olanların geniş dairəsi açıqdır. Zəkanın yoxluğu da eynilə bu tərzdə heyvanları verilən anda bilavasitə onlarda olan əyani təsəvvürlərlə, yəni real obyektlərlə məhdudlaşdırır: biz isə əksinə, in abstracto idraka əsasən indinin məhdud gerçəkliyindən savayı, mümkün olanın geniş sahəsi ilə birlikdə bütün keçmişi və gələcəyi də əhatə edirik. Biz sərbəst şəkildə həyatı bütün istiqamətlər üzrə seyr edir, indinin və gerçək olanın hüdudlarından çox-çox uzaqlara çıxırıq. Məkanda və hissi idrak üçün göz nədirsə, zamanda və daxili idrak üçün zəka da müəyyən dərəcədə odur. Əşyaların görüntüsü dəyər və əhəmiyyətini onların duyulması barədə bilik verməsindən götürdüyü kimi, abstrakt idrakın da bütün dəyəri həmişə onun Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|