Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
114
qanununa əsasən razılaşmalıyıq; lakin bunun niyə belə olduğunu heç vaxt bilməyəcəyik. Buna görə sehrbazın hoqqalarından sonra keçirdiyin xoşagəlməz hisslər kimi hisslər keçirirsən, Evklid tərəfindən gətirilən sübutların əksəriyyəti də əsl həqiqətdə onlara yaman oxşayır. Həqiqət demək olar həmişə arxa qapıdan girir, hansısa kənar bir vəziyyətdən per accidens aşkar olur. Çox vaxt apaqogik sübutlar qapıları biri digərinin ardınca bağlayır və yalnız birini açıq saxlayır ki, sən də qeyri-ixtiyari ora daxil olursan. Bəzən Pifaqor teoremində olduğu kimi xətlər çəkilir, ancaq məlum deyil ki, niyə; sonra aydın olur ki, bunlar bir cələ imiş və onu qəfildən çəkib şagirdlərin razılığını tuturlar və o təəccüblə daxili əlaqəsinə görə onun üçün anlaşılmaz qalan məsələni qəbul etməlidir. İş o yerə çatır ki, şagird Evklidi dərindən öyrənir, amma məkan münasibətləri qanunlarının əsl mahiyyətinə varmadan, onlardan bəzi nəticələri əzbərləməklə kifayətlənmiş olur. Bu empirik və qeyri-elmi bilik deyək ki, xəstəliyi və onun dərmanını bilən, lakin onların qarşılıqlı əlaqəsindən xəbəri olmayan həkimin məlumatına bənzəyir. Bütün bunlar onun nəticəsidir ki, dərketmənin müəyyən növünə xas sübutun və aşkarlığın xarakterini özbaşına rədd edir və zorla onu həmin biliyin mahiyyətinə yad olan başqası ilə əvəz edirlər. Yeri gəlmişkən, Evklidin istifadə etdiyi üsul hər cür heyrətə layiqdir və bu heyrət onun yaradıcısını bir çox əsrlər boyu müşayiət etmiş və o qədər irəli getmişdir ki, onun riyazi üsulları elmi şərhin nümunəsi sayılmış, bütün digər elmlərdə onu təqlid etmiş və son nəticədə ondan səbəbini özləri də bilmədən, hər halda üz döndərmişlər. Bizimsə gözümüz qarşısında riyaziyyatda Evklid üsulu parlaq təhrif kimi durur. Lakin istər elmdə olsun, istərsə də həyatda,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
115
qabaqcadan düşünülmüş və metodiki xarakterə malik olan və ümumi bəyənilən hər bir böyük yanlışlıq üçün o dövrlərdə hakim olan fəlsəfədə səbəb tapmaq olar. Eleatlar təzahür edən və düşünülən arasındakı fərqi, bəzən isə ziddiyyəti ilk dəfə kəşf etmiş və özlərinin filosofemləri və sofizmləri üçün bundan dəfələrlə istifadə etmişlər. Sonradan meqarlılar, dialektiklər, sofistlər, yeni akademiklər və şəkkaklar 31 onların yolu ilə getmişlər. Onlar xəyaliyə, yəni hisslərin, daha doğrusu dərrakənin aldanmasına xüsusi diqqət yetirmişlər, belə ki, bu aldanış həmin hissləri seyrə çevirirdi; bu aldanış çox vaxt bizi şüurun inamla gerçəklikdə rədd etdiyi şeyləri, məsələn, suda sınmış çubuğu və s. görməyə məcbur edir. Aydın idi ki, hissi seyrə şərtsiz etibar etmək olmaz və buradan tələsik belə nəticə çıxarılmışdır ki, yalnız şüurlu məntiqi təfəkkür həqiqətə zəmanət verir.
Hərçənd Platon
(«Parmenid»də), meqarlılar, Pirron 32 və yeni akademiklər misallarla (sonradan həmin qayda ilə Sekst Empirik) göstərdilər ki, digər tərəfdən əqli nəticələr və anlayışlar da aldadır və öz ardınca çox asanlıqla meydana çıxan və hissi seyrdəki xəyaliliyə nisbətən olduqca çətin həllini tapan paralogizm 33 və sofizmlərə səbəb olur. Bununla belə, empirizmin əksi kimi yaranmış rasionalizm üstün gəlmiş və Evklid ona müvafiq riyaziyyatı işləyərək qeyri-ixtiyari olaraq yalnız aksiomları əyani aşkarlıqla, yerdə qalanları isə əqli hökmlərlə əsaslandırmışdır. Onun üsulu bütün əsrlər ərzində hökmran olmuş və əgər a priori sırf seyrlə empirik seyr arasındakı fərq müəyyən edilməsəydi, bunun sonu görünməyəcəkdi. Qeyd edək ki, artıq Evklidin şərhçisi Prokl, görünür bu fərqi tamamilə dərk edirdi, bunu Keplerin özünün www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
116
De harmoniya mundi kitabında latın dilinə tərcümə etdiyi yer də göstərir; lakin Prokl bu məsələyə yetərincə əhəmiyyət verməmiş, onu olduqca təcrid edilmiş vəziyyətdə qoymuş, gözəçarpmamış qalmış və məqsədə nail olmamışdır. Yalnız iki min il sonra, Avropa xalqlarının biliyi, təfəkkürü və fəaliyyətində böyük dəyişikliklər etmiş Kant təlimi riyaziyyata belə təsir göstərmişdir. Çünki yalnız böyük düha bizə məkan və zaman seyrinin empirikdən tamamilə fərqləndiyini, hissələr hansı bir təsirdən tam azad olduğunu və onunla yox, onu şərtləndirdiyini, yəni aprior və bu səbəbdən hiss illüziyaları üçün əlçatmaz olduğunu anladandan, yalnız bundan sonra biz başa düşdük ki, Evklidin riyaziyyatda məntiq üsulları lüzumsuz tədbirlilik, sağlam ayaqlar üçün qoltuq ağacıdır, o, gecə vaxtı aydın, möhkəm yolu su kimi qəbul edib ona ayaq basmağa qorxan və daim ona yaxın çala-çuxur yerlərlə addımlayan və arabir yalançı suya ayaq basmaqdan sevinən yolçuya bənzəyir. Yalnız indi biz tam yəqinliklə iddia edə bilərik ki, hansısa fiquru seyr edərkən təsəvvürümüzə gələn zəruri şey onun kağız üzərində ola bilsin ki, pis icra edilmiş çertyojundan və bu zaman düşünülən abstrakt anlayışından yox, bilavasitə bizə a priori məlum olan hər növ idrak formasından irəli gəlir. Bu forma hər yerdə əsas qanunudur; burada o, seyr, yəni məkan formasıdır, varlığın əsası qanunudur; lakin onun aşkarlığı və əhəmiyyəti idrakın əsas qanununun aşkarlığı və əhəmiyyəti kimi, yəni məntiqi həqiqət kimi böyük və vasitəsizdir. Buna görə yalnız sonuncuya etibar etmək və riyaziyyata xas sferanı onun üçün tamamilə yad anlayışlar sahəsində ona təsdiq tapmaqdan ötrü tərk etməyə heç bir lüzum yoxdur. Riyaziyyata xas zəmində qalmaqla biz, o böyük üstünlüyü əldə etmiş oluruq ki, burada nəyinsə belə
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|