www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Amma bu iradə aktları həmişə özündən kənarda –
motivlərdə - da səbəbə malikdirlər. Lakin motivlər yalnız mənim
hazırkı zamanda, bu yerdə və bu şəraitdə nə istədiyimi
müəyyənləşdirir. Ümumiyyətlə, nə istədiyimi, yəni bütün
mənim
arzumu
səciyyələndirən
prinsipi
isə
motivlər
müəyyənləşdirmir. Elə buna görə də, mənim arzum özünün
bütün mahiyyətində motivlərdən çıxış edilərək izah oluna
bilməz: onlar yalnız zamanın verilmiş anında onun təzahürünü
müəyyənləşdirir, onlar – yalnız mənim iradəmi aşkara çıxaran
vəsilədir; iradənin özü isə motivasiya qanunu sahəsinin
xaricində yatır, yalnız iradənin təzahürü zamanın hər bir
vaxtında qaçılmaz olaraq bu qanunla müəyyənləşir. Motiv yalnız
empirik xarakterimin şərti daxilində davranışımın kafi izah
səbəbidir; əgər mən öz xarakterimdən mücərrədləşirəmsə və
sonra soruşuramsa ki, mən ümumiyyətlə niyə başqa bir şeyi
deyil, məhz bunu istəyirəm, onda belə bir suala cavab vermək
mümkün deyildir, ona görə ki, əsas qanununa yalnız iradənin
təzahürü tabedir, özü isə tabe deyildir, iradəni bu münasibətdə
əsassız adlandırmaq gərəkdir.
Bu zaman mən qismən həm Kantın empirik və ağılla dərk
edilə bilən xarakter barədə təlimi
3
ilə tanışlığı, həm də mənim
"Etikanın əsas problemləri"ndə irəli sürdüyüm mülahizələri
nəzərdə tuturam; qismən isə bizə bu barədə dördüncü kitabda
danışmaq lazım gələcəkdir. Hələlik isə mən diqqəti yalnız
aşağıda göstərilənə yönəltmək istəyirəm: bir hadisənin başqa
bir hadisə ilə (əməlin verilmiş halında – motivlə) əsaslandırılmış
olması qətiyyən ona zidd deyildir ki, bu hadisənin daxili
mahiyyəti iradə olacaqdır, iradənin özü isə əsasa malik deyildir,
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
belə ki, əsas qanunu özünün bütün şəkillərində yalnız idrak
forması olaraq qalır və onun qüvvəsi, deməli ki, görünməkdə
olan iradənin özünə deyil, yalnız təsəvvürə, hadisəyə, iradənin
görüntüsünə aid olur.
Beləliklə, əgər mənim bədənimin hər bir əməli iradə
aktının təzahürüdürsə, verilmiş motivlər olduqda həm,
ümumiyyətlə, mənim iradəm özü və həm də bütövlükdə, yəni
mənim xarakterim izhar olunursa, onda, həmçinin hər bir
əməlin qaçılmaz şərti və müqəddiməsilə iradə təzahürü
olmalıdır, zira onun təzahürü bilavasitə və müstəsna olaraq
özlüyündə mövcud ola bilməyəndən asılı ola bilməz, yəni ondan
asılı ola bilməz ki, o, onun üçün yalnız təsadüfidir və o, onun
təzahürünün özünü də yalnız təsadüfi edə bilərdi; belə bir şərt
isə məhz bütün bədən olur. Sonuncu elə buna görə də artıq
iradənin təzahürünün özü olmalıdır və bütövlükdə mənim
iradəmə, yəni mənim ağılla dərk edilən xarakterimə qarşı onun
zamandakı təzahürü olaraq mənim empirik xarakterim
bədənimin ayrıca əməlinin iradəmin ayrıca aktına olacağı
münasibətdə olmalıdır. Deməli, bütün bədən mənim görünən
iradəmdən başqa bir şey ola bilməz, çünki o, əyani obyektdir,
birinci növdən olan təsəvvürdür. Bunun təsdiqi olaraq isə artıq
göstərilmişdir ki, mənim bədənimə göstərilən hər bir təsir
dərhal və bilavasitə olaraq həm də mənim iradəmə təsir
göstərir və bu baxımdan ağrı və ya həzz, aşağı dərəcədə isə xoş
olan və ya xoş olmayan hiss adlanır və, digər tərəfdən, iradənin
hər bir güclü hərəkəti, yəni affekt və ehtiras bədəni sarsıdır və
onun funksiyaları pozur.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
Tam mükəmməl olmasa da, öz bədəninin meydana
çıxmasını etioloji olaraq təsəvvür etmək olar. Bədəninin
inkişafını və saxlanılmasını isə daha yaxşı təsəvvür etmək olar ki,
bu da fiziologiyanın məzmununu təşkil edir; amma sonuncu öz
predmetini yalnız motivlər davranışı izah etdiyi ölçüdə izah
edir. Ayrıca əməlin öz əsası olaraq motivə malik olması və
zəruri olaraq ondan irəli gəlməsi faktının, ümumiyyətlə, əməlin
öz mahiyyətinə görə əsassız olan hansısa bir iradənin yalnız
təzahürü olması faktına zidd olmamasına oxşar olaraq, bədənin
funksiyalarının fizioloji izahı da o fəlsəfi həqiqətə xələl gətirmir
ki, bu cismin (bədənin) bütün varlığı və onun funksiyalarının
bütün məcmusu yalnız və elə həmin iradənin təcəssümüdür ki,
o, bu cismin xarici hərəkətlərində motivlərə uyğun olaraq
təzahür olunur. Bununla belə, fiziologiya hətta bu xarici,
bilavasitə ixtiyari hərəkətləri xalis üzvi səbəblərə müncər
etməyə, – məsələn, əzələnin hərəkətini şirələrin axması ilə izah
etməyə səy edir ("İsladılmış kəndirin sıxılması kimi", Reyl
özünün "Fiziologiyanın arxivi"ndə belə deyir, 6-cı cild, səh. 153);
amma əgər güman olunsa ki, bu qəbildən olan əsaslı izaha nail
olmaq olar, bu, hər halda heç bir vaxt o bilavasitə səhih həqiqəti
aradan qaldırmazdı ki, hər bir ixtiyari hərəkət (fimctiones
animales
[heyvani-orqanik
funksiyalar])
iradə
aktının
təzahürüdür. Bitki həyatının fizioloji izahı (functiones nalurales,
vitales [təbii, həyati funksiyalar]) da, həmçinin hansı uğurlara
malik olmasından asılı olmayaraq, heç bir vaxt o həqiqəti təkzib
etmək iqtidarında olmayacaqdır ki, bizim inkişafda olan bütün
heyvani həyatımız iradənin təzahürüdür. Ümumiyyətlə, öncə
aydınlaşdırıldığı kimi, hər hansı etioloji izah yalnız ayrıca bir
hadisə üçün zamanda və məkanda zəruri müəyyən yeri, onun
Dostları ilə paylaş: |