Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
dəyişmir və həyatının əvvəlindən sonuna kimi eyni, onun özü tərəfindən belə bəyənilməyən xarakter nümayiş etdirməli, sanki bir dəfə öz üzərinə götürdüyü rolu sona qədər oynamalıdır. Mən burada bu mülahizə üzərində bundan daha çox dayana bilmərəm, ona görə ki, o, etik xarakterə malikdir və bu kitabın başqa bir yerinə aiddir. Burada mən hələ ki yalnız onu göstərmək istəyirəm ki, özlüyündə əsasdan məhrum olan iradənin təzahüri hər halda bu statusda zərurətə, yəni əsas qanununa tabedir, – ona görə ki, təbiət hadisələrində özünü göstərən zərurət onlarda iradənin nümayişini görməkdə bizə mane olmasın. Bu vaxta qədər yalnız o dəyişiklikləri iradə təzahürləri hesab etmişlər ki, onlar motivdən, yəni təsəvvürdən savayı başqa bir əsasa malik deyillər və buna görə də iradəni təbiətdə yalnız insana və nadir halda isə heyvanlara aid etmişlər, artıq başqa bir yerdə mənim xatırlatdığım kimi, zira idrak, təsəvvür – əlbəttə ki, həyatiliyin həqiqi və həm də müstəsna xarakteridir. Amma iradənin ona rəhbərlik etmədiyi yerlərdə də fəaliyyət göstərməsini daha yaxşı heyvanların instinkti və bədii şövqlə göstərir
* . Sonuncuların təsəvvürlərə və idraka malik olmaları burada hesaba alınmır, zira onların yaxınlaşdıqları və şüurlu motiv ola bilən məqsəd onlara tamamilə naməlum qalır; onların əməlləri motivlər üzrə baş vermir, təsəvvür tərəfindən idarə olunmur, və buradan hər şeydən öncə və hər şeydən
* Bu barədə xüsusi olaraq II cildin 27-ci fəslində danışılır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
da fəaliyyət göstərir. Biryaşlı quş yumurtalar barədə təsəvvürə malik deyildir, amma onlar üçün yuva qurur, gənc hörümçək isə şikarı barədə təsəvvürə malik deyildir, amma onun üçün tor qurur; mirmelion ilk dəfə qarışqa üçün çuxur qazıdığı zaman qarışqa barədə təsəvvürə malik deyildir; erkək böcəyə çevriləcək böcək sürfəsi ağacda bu çevrilmənin baş verməsi üçün sanki deşik açır və bu deşiyin ölçüsü dişi böcəyə çevriləcək böcək sürfəsinin ağacda açdığı deşikdən iki dəfə böyük olur: birinci halda o, bunu buynuzlar üçün yer hazırlamaqdan ötrü edir, o buynuzlar üçün ki, onların barəsində heç bir təsəvvürə malik deyildir. Aşkardır ki, heyvanların, bu və həmçinin də digər belə əməllərində iradə özünü göstərir, amma onun fəaliyyəti kordur və idrakla müşayiət olunmasına baxmayaraq, onun tərəfindən idarə olunmur. Təsəvvürün iradənin fəaliyyəti üçün bir motiv olaraq zəruri və mühüm şərt olmadığına biz əmin olan kimi, onun təsirinin daha az dərəcədə aşkar göründüyü hallarda, bu iradəni dərk etmək bizə daha asan olur: məsələn, biz ilbizin genini ona yad olan, amma idrakla idarə olunan iradənin məhsulu hesab etməyəcəyik, eləcə də bizim tikdiyimiz evi öz məxsusi iradəmizin nəticəsi deyil, hansısa digər iradənin nəticəsi hesab etməyəcəyik; yox, biz həm bu, həm də digər məskəni hər iki hadisədə obyektivləşən iradənin yaradıcılığı kimi tanıyırıq, bu iradə bizə motivlər üzrə, ilbizdə isə hələ ki, kortəbii, kənara yönələn qurucu instinkti kimi təsir göstərir. Bəli bizim özümüzdə də həmin eyni iradə çox cəhətdən kortəbii təsir göstərir; bizim bədənimizin idrakla idarə olunmayan bütün funksiyalarında, onun bütün heyvani və bitkisəl proseslərində, həzmdə, qan dövranında, ifrazatda, artımında, yenidən www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
yuxarıda göstərildiyi kimi, bütövlükdə iradənin təzahürü, obyektivləşdirilmiş iradə, konkret iradədir; buna görə də onda baş verən hər bir şey iradə tərəfindən törədilir, baxmayaraq ki, verilmiş halda o, idrakla idarə olunmur və kortəbii fəaliyyət göstərərək, motivlərlə deyil, bu halda qıcıqlandırıcılar adlanan səbəblərlə müəyyənləşir. Mən sözün dar mənasında materiyanın o halını səbəb adlandırıram ki, o, zəruri olaraq digər bir halı doğurur, özü də həmin, yaratdığı dəyişikliyə məruz qalır; bu, qanunla ifadə olunur: təsir əks-təsirə bərabərdir. Bunun ardınca qeyd etmək lazımdır ki, məxsusi mənada səbəb halında təsir səbəbə ciddi mütənasib olaraq artır; eləcə də, deməli, əks-təsir də artır, elə buna görə də, əgər təsirin növü məlumdursa, onda səbəbin intensivlik dərəcəsinə görə təsirin dərəcəsini də ölçmək mümkündür və əksinə. Bu məxsusi mənada səbəb adlandırılanlar mexanikiliyin, kimyəviliyin və i.a. bütün təzahürlərində – bir sözlə qeyri-üzvi maddələrin bütün dəyişiklikərində fəaliyyət göstərirlər. Əksinə, mən o səbəbi qıcıqlandırıcı adlandırıram ki, özü onun təsirinə uyğun gələn əks-təsirə məruz qalmır və onun intensivliyi öz dərəcəsinə görə əsla təsirin dərəcəsi ilə paralel baş vermir, bu səbəbdən də onu sonuncu ilə ölçmək olmaz; əksinə, qıcıqlandırıcının bir qədər gücləndirilməsi ya təsiri əhəmiyyətli dərəcədə artıra, ya əvvəlki təsir tamamilə məhv edilə bilər və s. Üzvi cisimlərə göstərilən hər hansı bir təsir özlüyündə belə bir xarakterə malikdir. Deməli, heyvani bədəndə və bitkisəl əslində bütün üzvi dəyişikliklər sadəcə olaraq səbəblərin deyil, qıcıqlandırıcıların
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|