Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova
Yüklə 66,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
146 uzunmüddətli ritmik təsiri nəticəsində əvvəlcə mionevral sinapsın, sonra MSS-nin, nəhayət, əzələnin iş qabiliyyətinin müvəqqəti azalmasına deyilir. Yorulma fəaliyyətdə olan orqanın funksiyasının müvəqqəti aşağı enməsi deməkdir. Bu az və ya çox davam edən istirahətdən sonra aradan qalxır. Əzələyə daxil olan sinir uclarının – mionerval sinapsların yorulmasını müşahidə etmək üçün əzələni curare zəhərilə zəhərləyib vasitəsiz qıcıqlandırmaq lazımdır. Əzələnin yolurlmasını müşahidə etmək üçün qurbağa bədənindən sinir-əzələ preparatı hazırlanır və miofrafa birləşdirilərək tərəzi gözündən yük asılır. Ritmik şəkildə verilən qıcıqların qıcıq qüvvəsindən, tezliyindən və müddətindən asılı olaraq təqəllüsün latent dövrü uzanır, amplitudası tədricən azalır və nəhayət itir. Bunu tam qurbağadan hazırlanan preparatın üzərində müşahidə etmək olar. Qıcığın tezliyi çoxaldıqca yorulma daha tez əmələ gəlir (şəkil 5.17). Şəkil 5.17. Müxtəlif tezlikli qıcıqlar zamanı yorulmanın sürəti. 1- saniyədə bir qıcıqdan yorulma; 2-iki saniyədə bir qıcıqdan yorulma; 3- dörd saniyədə bir qıcıqdan yorulma. Tam qurbağada yorulmanı müşahidə etmək üçün qurbağanın aşağı ətraflarından birində bud-oma oynağı nahiyəsinə yaxın oturaq sinirini ( n. ischaticusu) tapıb, altından liqatura keçirilərək bağlanır və mərkəzi ucu kəsilir. Sonra M. castrocnemusun vətəri sümükdən ayrılaraq manivellanın qarmağına keçirilir və oturaq sinirinə qıcıq verilərək əzələ yorudulur. İnsan üzərində əzələlərin yorulmasını erqoqraf adlanan cihaz vasitəsilə təyin edirlər. Bunun erqoqrafın lingindən 3-4 kq yük asılır. Sonra barmaq vasitəsilə yük qaldırılb-endirildikcə karandaş 147 kağız üzərində barmaq əzələsinin işini qeyd edir. Alınan yazı erqoqramma adlanır. Bu prosesə erqoqrafiya deyilir. Erqoqrammaların amplidudasının qiymətinin azalması və sonra barmağın yükü qaldıra bilməməsi onun yorulmasını göstərir. Yorulmanı izah etmək üçün bir neçə nəzəriyyə irəli sürülmüşdür. Bəziləri yorulmanı iş nəticəsində enerji ehtiyatının (ATF, KF, qlikogen) tükənməsi ilə (tükənmə nəzəriyyəsi), bəziləri oksigen çatışmazlığı ilə (boğulma nəzəriyyəsi), digərləri isə əzələ təqəllüsü zamanı əmələ gələn parçalanma məhsullarının (fosfat, süd və karbonat turşuları) toplanması ilə (zəhərlənmə nəzəriyyəsi) izah edirlər. Lakin bu nəzəriyyələrdən heç biri yorulmanın tam izahını vermirdi. Çünki onlar sinir sisteminin rolunu nəzərə almırdılar. Belə ki, vasitəli yolla sinir əzələ preparatının qıcıqlandırılması göstərmişdir ki, yorulma əzələ liflərinin özündə deyil, mionerval sinapslarda baş verir. Yalnız bundan sonra bilavasitə əzələ lifini qıcıqlandırdıqda əzələ yorulur. N.Y.Vvedenski xüsusi təcrübələrlə reflektor təsir nəticəsində əzələ yorulmasını müşahidə etmişdir. Tam qurbağa bədənində yorulmanı müşahidə etmək üçün kəsilmiş oturaq sinirin mərkəzi ucunu qıcıqlandırmaqla əzələlərin yorulmasını əldə etmək mümkün olmuşdur. Elektrodları yorulmuş əzələnin üzərinə toxundurub qıcıqlandırdıqda əzələ əvvəlki qüvvəsi ilə cavab vermişdir. Buna görə belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, yorulma ilk növbədə əzələdə deyil, MSS-də sinir mərkəzlərində əmələ gəlir (sinir lifi əslində yorulmur). Deməli, ilk növbədə MSS, sonra mionerval sinaps və bunun ardınca əzələ lifləri yorulur. Tələbələrin zehni işinin yorulmaya təsirini öyrənmək üçün A.Masso imtahandan əvvəl və sonra tələbələrin erqoqrammasını ayırıb müqayisə etdikdə zehni işdən sonra iş qabiliyyətinin kəskin azalmasını müşahidə etmişdir. Qurbağa əzələsində yorulma əmələ gətirdikdən sonra vegetativ sinir sisteminin qurbağanın bel nahiyəsindəki simpatik sinir lifini qıcıqlandırarkən əzələdə iş qabiliyyətinin olması müşahidə olunmuşdur. Uzunmüddətli zehni və fiziki əməkdən sonra yorulmanın qarşısını almaq üçün passiv və fəal istirahətdən downloaded from KitabYurdu.org 148 istifadə edirlər. Məsələn, L.M.Seçenov iş zamanı yorulmuş sağ əlin əzələlərinin iş qabiliyyətini, sol əlin iş görməsilə əvəz olunması yolu ilə sağ əlin əzələlərinin istirahət etməsinə üstünlük vermişdir. O, MSS-ndə əmələ gələn yorulmanı passiv istirahətlə deyil, açıq havada gəzməklə, idman hərəkətləri etməklə aradan qaldırmağa üstünlük vermişdir. Deməli, zehni yorulmanı aradan qaldırmaq üçün fəal istirahəti məsləhət görmüşdür. İ. P.Pavlov zehni işdən sonra həmişə qorodki oynamağa, velosiped sürməyə üstünlük vermişdir. Şəkil 5.18. İmtahandan əvvəl və sonra tələbələrdə 6 saat ərzində yorulma əyrisi – erqoqrammalar (A.Massoya görə). Məlum olmuşdur ki, iş qabiliyyəti fəal istirahət zamanı passiv istirahətə nisbətən daha tez bərpa olunur. downloaded from KitabYurdu.org 147 VI FƏSIL SINIR SISTEMI 6.1. Sinir hüceyrələrinin təkamül prosesində formalaşması Yer üzündə çoxhüceyrəli heyvan orqanizmləri təxminən milyard il bundan əvvəl meydana gəlmişdir. Əsasən oturaq həyat tərzi keçirən hidrapoliplər və sərbəst hərəkətli meduzalar çox- hüceyrəli heyvan orqanizmlərinin ən primitiv nümayəndələridir. İlk sinir hüceyrələri məhz bu heyvanların orqanizmində əmələ gəlmişdir. Bağırsaqboşluqlular tipinə mənsub olan hidranın səthi müdafiəedici epitel hüceyrələrilə örtülmüşdür. Həmin hüceyrələr ilk vəziyyətlərində həm də hissi funksiyasını yerinə yetirən törə- mələrə malik olmuşlar. Belə hüceyrələrin bir qismi öz şəklini də- yişərək ektodermanın dərinliyinə keçmiş və çıxıntılı quruluş for- ması və yüksək oyanıqlıq qabiliyyəti qazanmışdır və tədricən müxtəlif sinir sistemi tiplərini əmələ gətirmişdir. Sinir sistemi öz filogenez inkişafında dörd mərhələ keçmişdir. Sinir sisteminin təkamülündə (filogenezində) rast gəlinən ilk quruluş forması səpkin və ya diffuz sinir sistemidir. Onun ən tipik növünə bağırsaqboşluqlularda (hidralarda) rast gəlinir (şəkil 6.1). Hidranın sinir hüceyrələri yaxşı inkişaf etmiş heyvan orqaniz- minin sinir hüceyrələrindən o qədər də fərqlənmir. Onlar əsl ney- ron funksiyasına – siqnalları nəql etmək və yenidən işləmək funk- siyasına malikdir. Hiss və hərəki neyronlar arasında aralıq ney- ronlara (interneyronlara) rast gəlinir, onlar həmin hüceyrələri bir- birilə əlaqələndirir. Hidranın sinir lifində oyanmalar təxminən 0,07 m/san hərəkət sürəti ilə nəql olunur. Sinir sisteminin inkişafında sonrakı quruluş mərhələsi tipi sapvarı sinir sistemidir. Ona bağırsaqboşluqlulardan sərbəst hərəkətli meduzalarda rast gəlinir (şəkil 6.2). Sapabənzər sinir sistemi, neyronların bədənin müəyyən yerində toplanıb sapvarı 148 törəmə bir kəmər əmələ gətirməsilə xarakterizə olunur. Bu kəmər- dən bədənin digər hissələrinə sinirlər gedir. Qalan sinir hücey- rələri isə səpkin quruluşda təşkil olunmuşdur. Şəkil 6.1. Hidranın diffuz sinir sistemi (V.A.Dogelə görə, 1940): 1 – ağızətrafı və 2 – ayaqaltı sahədə sıx yerləşmiş subepitelial sinir kələfləri. Şəkil 6.2. Meduzanın sapaoxşar sinir sisteminin sxemi: A-çətir, B – saplaq, C – qollar, E – sinir kəməri, Q – kənar cismcik (A.İ.Qarayev və M.Q.Musta- fayev, 1951). Meduzalarda kimyəvi, mexaniki, temperatur və hətta işıq qıcıq- larını qəbul edən reseptor ünsürlər inkişaf etmişdir. Meduzların sinir lifində sinir impulslarının yayılma sürəti təxminən 0,19 m/san çatır. Təkamülün sonrakı mərhələlərində bağırsaqboşluqlularla mü- qayisədə daha mürəkkəb – su, quru və hava mühitində yaşamağa uyğunlaşmış, onurğasız heyvanlarda (qurdlar, molyusklar, xərçəngkimilər, cücülər və s.) düyünlü və ya qanqlionar sinir sistemi inkişaf etmişdir. Beləliklə, bu sinir sisteminin bir sıra mü- hüm xüsusiyyətləri vardır. Düyünlər sinir lifləri vasitəsilə bir-birilə birləşir. Baş nahi- yəsində – udlaqüstü düyün, bu düyün udlaqaltı düyündən ayrı olsa da, hər iki törəmə bir-birilə sinir lifilə birləşib və udlaqətrafı sinir həlqəsini əmələ gətirir. Udlaqaltı düyün isə öz növbəsində downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 66,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|