Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
292 
mazlığı və ya fəallığı səbəb olur. 
Qalxanabənzər  ətraf vəzilər. Qalxanabənzər  ətraf vəzilər 
paxlaşəkilli formaya malik olub, hər iki tərəfdən vəzinin toxu-
masında (düyü boyda dörd ədəd) yerləşmişdir. Onlar balıqları 
istisna etməklə, bütün onurğalı heyvanlarda olurlar. İnsanda bu 
vəzinin çəkisi 25-100 mq olur. Qalxanabənzər  ətraf vəzidə 
orqanizmdə Ca və P mübadiləsini tənzimləyən parathormon hasil 
olunur. Bu vəzilərin hazırladığı hormonlar 1926-cı ildə Xanson və 
Kolin parathormon adını veriblər. 
Ca ionları orqanizmin toxumalarının
funksiyalarının tənzimlənməsində vacib
rol oynayır. Qalxanabənzər  ətraf vəzinin
hipofunksiyası zamanı sinir və  əzələ hü-
ceyrələrinin oyandırıcı proseslərində nor-
mal gedişatda nəzərə çarpan pozğunlu-
qlar baş verir; qeyri-iradi əzələ dartılma-
ları, qıcolma – tetaniya halları meydana
çıxır. Bu xəstəlik  ətraf, üz, qırtlaq
əzələlərinin qıc olması ilə özünü göstərir
– «mama əli vəziyyəti» (şəkil 7.13). 
Heyvanlarda qıcolma halları qanda
Ca
2+
 ionunun 10-dan 7maq%-ə qədər qa-
tılığının azalması zamanı başlanır. Bu za-
man qaraciyərin sintetik funksiyasında da
bir sıra pozğunluqlar müşahidə olunur. 
Qalxanabənzər  ətraf vəzilərin eks-
trapasiyası daha böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Onların itlərdən kənar edilməsi
qanda və toxuma mayesində Ca
2+
miqdarının azalması, fərdi qıcolma hal-
larına, nəticədə isə heyvanın tələf olması
ilə  nəticələnən  əzələlərdə  qıcolma – te-
taniya hallarının meydana çıxmasına
səbəb olur. Bu qıcolmalar heyvanda tənəf-
füs çatışmazlığına və ölümə səbəb olur. 
 
 
Şəkil 7.13. Tetaniya zamanı
əllərin qıc olması, «mama əli
vəziyyəti», qalxanabənzər  ətraf
vəzinin funksiyasının
çatışmazlığı zamanı. 
 
293 
Qalxanabənzər ətraf vəzilərin hipofunksiyası qanda fosfatların 
və Ca
2+
 ionlarının sayının azalmasına səbəb olur. Normal halda 
kalsiumun miqdarı 10-11 mq%-ə qədər olur. Qalxanabənzər ətraf 
vəzi hormonunun təsiri kalsium ilə fosforun ionlu formasına şamil 
olunaraq zülallar ilə başlıca və P-a aid edilir. Fosfatlar 
toxumaların buferli sistemləri ilə karbohidratların mübadiləsində 
iştiark etdiklərindən qalxanabənzər  ətraf vəzinin hipofunksiyası 
orqanizmdə  həyati baxımdan vacib fizioloji proseslərində 
dəyişikliklərə – pozğunluqlara səbəb olur. 
Qalxanabənzər ətraf vəzilərin hiperfunksiyası qana çoxlu miq-
darda Ca ifraz olunduqda müşahidə olunur. Bu hal daha çox vəzi 
şiş xəstəliyinə tutulduqda baş verir. Bu zaman sümük toxumasını 
dağıdan osteoklastların fəaliyyəti artır. Vaxtında cərrahi yola şiş 
çıxarıldıqda qanda Ca və P miqdarı normallaşır.  Əzələ  zəifliyi, 
beldə, ətraflarda əziyyət verən ağrılar aradan qalxır. 
Kalsium və fosfor mübadiləsinin hormonal tənzimlənməsi. 
Qalxanabənzər  ətraf vəzilərdə  əmələ  gələn parathormon – 
yüksəkmolekulyarlığa malik zülallı birləşmədir (m.m.=650 000). 
Orqanizmdə parathormonun tərkibindən, yəni qalxanabənzər ətraf 
vəzilərin fizioloji fəallıq səviyyəsindən P və Ca qanda 
konsentrasiyasından asılıdır. Parathormonun təsiri altında qanda 
Ca
2+
 ionunun miqdarının çoxalması  və sümük toxuması ilə 
dişlərdə azalması baş verir. Parathormon sümük maddəsini 
dağıdan hüceyrələrin – osteoklastların miqdarını artırır, bunun 
nəticəsində qana külli miqdarda Ca
2+
 ionu daxil olur. Buna görə 
də orqanizmdə parathormonun miqdarının çoxalması zamanı 
(vəzi toxumasının inkişafı zamanı baş verən), fibrozlu astit-
sümüklərdə mineral maddələrin miqdarının tamamilə azalması 
inkişaf edərək, onlarda Ca
2+
 ionlarının kəskin şəkildə azalmasının 
nəticəsi kimi sümüklər ilə dişlərin yumşalması müşahidə olunur. 
Əksinə, qalxanabənzər  ətraf vəzilərin hormonal funksiyasının 
xroniki çatışmamazlığı zamanı sümüklərdə Ca
2+
 ionu qalığının 
çökməsi baş verərək, bunun nəticəsi kimi sümüklərin 
yoğunlaşması və onların kövrəkliyinin kəskin şəkildə artması baş 
verir. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
294 
Ca
2+
 ionunun sümüklər ilə dişlərdən qana keçməsinə  şərait 
yaradan parathormon qanda Ca
2+
 miqdarının azalmasına cavab 
olaraq qalxanabənzər  ətraf vəzidə hasil olunur. Ca
2+
 ionunun 
konsentrasiyasının 1 mq% azalması parathormonun ifraz 
olunması üçün adekvat siqnala çevrilir. Fosfatların miqdarının 
çoxalması bilavasitə deyil, Ca
2+
 ionunun tərkibində müvafiq 
dəyişikliklər vasitəsilə analoji təsir göstərir. Qalxanabənzər  ətraf 
vəzilərin ekstirpasiyası zamanı orqanizmdə Ca
2+
 ionunun 
miqdarının kəskin şəkildə azalması baş verir. Qanda Ca
2+
 ionunun 
miqdarının kəskin  şəkildə çoxalması zamanı isə qalxanabənzər 
vəzi sümüklərdə Ca
3
 (PO
4
)
2
 çökməsini stimullaşdıran kalsitonin 
ifraz edir. Qanda Ca
2+
 ionu miqdarının 0,5 mq% artması qanda 
Ca
2+
 ionunun konsentrasiyasını azaldan kalsitoinini sekresiyasına 
şərait yaradır. 
Qalxanabənzər  ətraf vəzinin fəaliyyəti ilə qanda kalsiumun 
miqdarı arasında iki tərəfli  əlaqə vardır. Belə ki, qanda Ca miq-
darının artması, parathormonun miqdarının azalmasına, bu azalma 
isə onun miqdarının çoxalmasına səbəb olur.  
Deməli, orqanizmdə Ca
2+
 ionunun tərkibinin hormonal şəkildə 
tənzimlənməsini növbəti cür təsəvvür etmək mümkündür. Qanda 
Ca
2+
 ionunun miqdarının azalması qalxanabənzər  ətraf vəzilərin 
fəallaşması ilə  nəticələnir. Parathormonun təsiri altında sümük 
toxumasının dağılması, Ca
2+
 ionunun sümüklərdən təmizlənməsi 
və onların qana daxil olması baş verir. Qanda Ca
2+
 ionunun 
qatılığının çoxalması əks proses – Ca
2+
 ionunun sümük toxumasına 
qayıdışını doğuran kalsitoninin hasil olunmasına dair siqnal kimi 
çıxış edir. Antaqonist hormonların təsiri altında Ca
2+
 ionunun 
qanda toplanması  və onun sümük toxumasında tərkibi normal 
fizioloji hüdudlarda qorunub saxlanılır. 
Kalsium və fosfat tarazlıgının homeostazı.  Ca
2+
 ionlarının 
homeostazı əsas etibarı ilə 3 hormon ilə həyata keçirilən çox incə 
tənzimləmə ilə saxlanılır. Bu hormonlar aşağıdakılardır: 84 amin 
turşusundan təşkil olunmuş və 2 cüt qalxanabənzər ətraf vəziləri 
tərəfindən (epitel cisimlər) hazırlanan parathormon, 32 amin tur-
şusundan təşkil olunmuş  və qalxanabənzər vəzin toxumalarına 
 
295 
səpələnmiş C-hüceyrələr tərəfindən hazırlanan kalsitonun - tireo-
kalsitonun, böyrəklərdə D-vitaminindən yaranan (vitamin D)-
hormonudur. 
 
7.6. Hormonal tənzimləmə 
Parathormon (paratireoid hormon, P.T.H) 
 
Qanda Ca
2+
 ionlarının qatılığının azalması  nəticəsində parat-
hormonun sekresiyasının fızioloji stimulu edir. Prothormon os-
teoklastları aktivləşdirir, onlar da sümüklərdən Ca və P-un qana 
daxil olmasına səbəb olur. Eyni zamanda P.T.H. böyrəklərlə fos-
fatın çıxarılmasını stimulə edir və onun Ca ilə birləşməsinə mane 
olur. Orqanizmdə Ca
2+
-un ləngiməsi, həmçinin böyrəklərdə para-
thormona birbaşa təsir edir, nəticədə Ca
2+
 ionlarının ekskresiyası 
azalır. Qanda Ca
2+
 ionlarının qatılığının artması parathormonun 
sekresiyasının azalmasına səbəb olur. 
Kalsitonin. Qanda Ca
2+
-un qatılığının artması qalxanabənzər 
vəzinin C-hüceyrələrinin tərəfindən kalsitoninin sekresiyasını ar-
tırır, nəticədə sümüklərin reabsorbsiyası azalır və onlarda Ca
2+
-un 
miqdarı artır. Başqa sözlə, kalsitonin parathormonun antiqonisti 
kimi təsir edir. 
(Vitamin D)-hormon. Qanda Ca-un daimi səviyyəsinin sabit 
saxlanmasında parathormon və kalsitonunla bərabər, həm də vita-
min D-dən yaranan hormon yaxından iştirak edir. Qrqanizmdə vi-
tamin D olması üçün qida ilə bitki və heyvan təbiətli provitamin-
inin sələfi – erqosterol (preprovitamin D
3
) və ya dehidroksixoles-
terol (preprovitamin D
2
) daxil olmalıdır. Dəriyə günəş  şüalarının 
təsiri ilə bu sələflərin molekullarında 2 karbon atomu arasında 
əlaqə qırılır və provitamin D
2
 və D
3
 yaranır. Axırıncılar qaraciyərə, 
oradan isə böyrəklərə düşür. Bu zaman yaranmış 1,25-dihidroksika-
lsiferol (vitamin D)-hormon bioloji aktivliyə malikdir və qanda Ca-
un homeostazının saxlanmasında iştirak edir. Beləliklə, mənfi əks 
əlaqə mexanizminə görə (vitamin D)-hormon parathormonun sek-
resiyasını zəiflədir. Beləcə bu 2 hormon qapalı tənzimedici sistem 
əmələ gətirir.  
downloaded from KitabYurdu.org

---