Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
324 
(məsələn, adacıqların işi zamanı) və ya həkimin göstərişi ilə 
insulinin böyük dozası yeridilirsə, qlükozanın qandakı səviyyəsi dü-
şür və hipoqlikemik şok yaranır. Hər iki hal ölümlə nəticələnə bilər, 
əgər vaxtında qlükoza və ya insulin verilsə, ölümün qarşısı alınar 
(uyğun olaraq birində hipoqlikemik, digərində diabetik şokda ola 
bilər).  
7.12. Hipofiz 
 
Hipofiz – və ya aşağı beyin artımı, beyin əsasında türk yəhər 
adlanan payşəkilli sümüyünün üzərindəki çuxurda yerləşir və bu 
onu zədələnmədən qoruyur. Çəkisi 0,5-0,7 qr olub orqanizmdə 
daha  əhəmiyyətli funksiyalar yerinə yetirən daxili sekresiya 
vəzilərindən biridir. Hipofiz hormonları  nəinki orqanizmin 
müxtəlif fizioloji sistemlərinə, eləcə  də digər endokrin vəzilərin 
fəaliyyətinə təsir göstərirlər. Hipofiz çox mürəkkəb bir vəz olub, 
həm struktur, həm də funksional baxımdan bir-birindən fərqlənən 
arxa, aralıq və ön paylardan ibarətdir (şəkil 7.20). Arxa pay 
neyrohipofiz hipotalamusda yerləşən neyronların akson 
uclarından təşkil olunub. Ön pay adenohipofiz – hormon 
sekresiya edən hüceyrələrdən təşkil olunub. Ön və arxa payları 
ayıran nazik hüceyrələr qatı aralıq payı  əmələ  gətirir. Bu pay 
hipotalamusdan gələn sinirlərlə innervasiya olunur. Aralıq pay 
aşağı sinif onurğalılarda məməlilərə nisbətən daha çox əhəmiyyət 
daşıyır. 
 
Şəkil 7.20. Hipotalamus və qapı damarına münasibətdə hipofizin ön, 
 
325 
aralıq və arxa paylarının yerləşməsi: SN-supraoptik nüvə; PN-pa-
raventrikulyar nüvə; RH və SH-rilizinq və ingibirləşdirici hormon.   
7.13. Hipofizin arxa payının endokrin funksiyaları 
 
Arxa payın hormonları.  Hipotalamusda supraoptik və 
paraventrikulyar nüvələrin neyronlarının aksonları hipofizin ayaq-
cığından türk yəhərinə keçib burada hipofizin arxa payını  əmələ 
gətirir. Bu aksonların genişlənmiş terminallarında 2 hormon 
saxlanılır-oksitosin, antidiuritik hormon (ADH) və ya vazoprossin 
(şəkil 7.20). Aralıq pay yalnız 1-2 qat hüceyrələrdən təşkil olunub 
və  yəqin ki, insanda heç bir funksiya görmür. Ön pay epitelial 
quruluşa malikdir. Onun hüceyrələrinin aktivliyi rilizinq və 
ingibirləşdirici neyrohormonlar tərəfindən tənzimlənir ki, bunlar 
da hipotalamus hüceyrələri tərəfindən sekresiya olunurlar. Bu 
neyrohormonları sintez edən hipotalamik neyronlar limbik sistem 
və orta beyin və  həmçinin hipotalamusun özünün neyronları 
tərəfindən innervasiya olunur. Bu yolla hipotalamusun 
hüceyrələri xarici və daxili təsirlər haqqında informasiya alırlar. 
Hipofizin arxa payından ADH və oksitosin ümumi qan 
dövranına buraxılır. Hər 2 hormonun molekulları 9 amin turşu 
qalığından təşkil olunub ki, bunlardan da ikisi sisteindir. 
Axırıncılar bir-biri ilə disulfid körpücüyü ilə birləşib həlqə əmələ 
gətirir.  
Fizioloji şəraitdə ADH-un hədəf orqanı rolunda böyrəklər çıxış 
edir. Bu hormonun (təsiri) osmorequlyasiya təsiri ilk dəfə 
Verneyin pioner təcrübəsində müəyyənləşib. O, yuxu arteriyasına 
(pişiklərin) NaCl (məhlulunun) hiper və ya hipotonik məhlulunu 
yeridir və supraoptik nüvədə  təsir potensialını yazdı. Hipertonik 
məhlul supraoptik nüvələrin aktivliyini artırır, hipotonik isə 
azaldır.  
Çoxlu miqdar ADH-in yeridilməsi qan təzyiqini artırır. 
Qanitirmə zamanı və ya şokda arterial təzyiqin azalması ADH-nin 
sekresiyasını artırır və nəticədə arterial təzyiqin artmasına gətirir. 
Bununla yanaşı böyrəyin qapı sistemində ADH qan təzyiqinin 
azalmasına səbəb olur.  
ADH-nun sekresiyasının pozulması zamanı  şəkərsiz diabet 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
326 
adlanan xəstəlik yaranır. Bu xəstəlik zamanı çoxlu miqdar sidik 
yaranır və  şirin olmur. Haçansa həkimlər dəqiq diaqnoz qoymaq 
üçün sidiyin şirinliyini dadırdılar,  əgər  şirin idisə  şəkərli,  şirin 
deyildisə  şəkərsiz diabet diaqnozu qoyurdular. O vaxtlar bu 
xəstəliyin səbəbinin ADH-nun defisitindən asılı olduğunu 
bilmirdilər.  
Müasir dövürdə ADH-nu sintetik yolla alırlar, ona görə bu 
xəstəliyin müalicəsi ciddi problem deyil.  
Oksitosin. Oksitasinin hədəf orqanı uşaqlığın əzələ qatı – mio-
metriya və süd vəzilərinin mioepiteli hüceyrələri hesab olunur. 
Süd ifrazı refleksi. Fizioloji şəraitdə süd vəziləri doğuşdan 24 
saat sonra süd buraxmağa başlayırlar və bundan sonra körpə əmə 
bilər.  Əmmə aktı  məmələr üçün güclü oyandırıcı hesab olunur. 
Sinir yolu ilə stimul hipotalomik neyronlara ötürülür, hansı ki, 
bunlar oksitosin sintez edir. Oksitosin mioepitelial hüceyrələrin 
yığılmasını təmin edir. Mioepitelial hüceyrələr vəzin alveolları ət-
rafında düzülür və onların yığılması zamanı süd çıxarılır (şəkil 
7.21).  
 
 
Şəkil 7.21. Süd ifrazı refleksinin sxemi. 
 
327 
 
Miometriya təsir. Uşaqlıq yolunun və  uşaqlığın boynunun 
mexaniki qıcıqlanması zamanı sinir impulsları meydana çıxır ki, 
bunlar hipotalamusa çatır və oksitosinin ifrazına səbəb olur 
(Ferqyuson refleksi). Hamiləliyin axırına yaxın estrogenlərin 
təsiri ilə miometriyanın oksitosinə qarşı həssaslığı artır. Təxminən 
hamiləliyin 280-cı günü oksitosinin sekresiyası artır ki, bu dölün 
uşaqlığın boynuna və  uşaqlıq yoluna itələnməsinə  səbəb olan 
miometriyanın zəif yığılmasına səbəb olur.  
Hamilə olmayan qadınlarda Ferqyuson refleksi çox böyük 
əhəmiyyətə malik deyil. Lakin buna baxmayaraq, (oksitosin) cinsi 
əlaqə zamanı buraxılan oksitosin uşaqlığın zəif yığılmasına səbəb 
ola bilər ki, bu da spermanın hərəkətini asanlaşdıra bilər. 
Kişilərdə oksitosinlərin rolu haqqında hələlik heç nə məlum deyil. 
Güman ki, o eyakulyasiya zamanı xayalığı qaldıran  əzələlərin 
peristaltikasını artırır. 
Hipofizin arxa payında iki hormon aşkar olunmuşdur: 
oksitosin və vazopressin və yaxud antidiuretik hormon – ADH. 
Oksitosin və vazopressin doqquz amin turşularından ibarət qısa 
peptidlərdirlər. Onlardan yeddisi hər iki hormonlarda eynidirlər. 
Hər iki hormon hipotalamusun suproptik və paraventikulyar 
nüvələrinin neyrosekretorlu hüceyrələrində  əmələ  gələrək, daha 
sonra bu hüceyrələrin aksonları vasitəsilə hipofizin arxa payına 
keçirlər. Onlar burada toplanaraq daha sonra qana daxil olurlar. 
Oksitosin fəaliyyəti uşaqlığın divarlarının saya əzələlərinin və 
sidik kisəsi ilə bağırsağın  əzələlərinin cüzi şəkildə  yığılmasında 
təsir edir. O laktasiya prosesinin tənzimlənməsində iştirak edərək, 
süd vəzilərinin saya əzələləri ilə mioepitelial hüceyrələrin 
yığılmasına şərait yaradaraq, südün ifraz olunmasına səbəb olur.  
ADH-nin tərkibi osmotik təzyiq vasitəsilə  tənzimlənir. 
Osmotik təzyiqin azalması hormonun ifraz olunmasının 
ləngiməsinə  səbəb olur. Osmotik təzyiq reseptorları supraoptik 
nüvənin hüceyrələrində yerləşir. ADH suyun böyrək kanallarına 
və ilk növbədə Henle ilməsinə, distal kanala və  yığıcı hüceyrə 
bilavasitə  təsir etməsi sayəsində suyun böyrək kanallarında 
downloaded from KitabYurdu.org

---