Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
328 
sorulması proseslərini gücləndirir. 
Məməlilərdə yeganə amin turşusu ilə bir-birindən fərqlənən iki 
ADH forması  aşkar olunmuşdur. Lizin-vazopressin donuz ilə 
begemotda, arginin – vazopressin isə digər məməli heyvanlarda 
aşkar edilmişdir.  İtin arginin-vazopressini donuzun lizin-vazo-
pressindən 6 dəfə daha güclü effektə malikdir. 
Hipofizin aralıq payının endokrin funksiyaları. Hipofizin ar-
alıq payında aşağısəviyyəli onurğalı heyvanların rəng çalarlarının 
dəyişməsinin tənzimlənməsində  iştirak edən melanositistimullaş-
dıran hormon – intermedin əmələ  gəlir. MSH melanforlara 
piqmentin yayılmasına  şərait yaradaraq, xüsusilə balıqlarda və 
suda-quruda yaşayanlarda yeni piqmentin təşkilini stimullaşdırır. 
İntermedinin orqanizmə daxil edilməsi dərinin qaralması ilə 
nəticələnir. İntermedin 13 amin turşusundan ibarət komponentdir: 
onun müxtəlif heyvanların hipofizində tərkibi müxtəlif olur. Belə 
ki, qurbağanın hipofizində intermedinin miqdarı 500.000 vahid 
təşkil etdiyi halda, siçovulda 400.000, qoyunda – 100.000, qa-
banda isə 600.000 vahid olur. MSH ifrazı qlükoproteidlər 
vasitəsilə dayandırılır. 
Quşlar ilə  məməlilərin rənglərinin mövsümü olaraq 
dəyişilməsində digər orqanlar ilə birlikdə MSH hasil edən hi-
pofizin iştirak etməsinə dair fikir söyləməyə əsas verir.  
 
7.14. Hipofizin ön payının endokrin funksiyaları 
 
Hipofizin ön payının sistemi. Embriogenezdə hipofizin ön 
payı birincili ağız boşluğunun damının çıxıntısından formalaşır. 
Bu boşluq Ratki cibi adlanır. Embrional inkişaf prosesində çıxıntı 
kəllənin daxilində yerləşir. Bu müəyyən patofizioloji əhəmiyyətə 
malikdir. Bu da onunla bağlıdır ki, embrional toxumaların çıxıntı-
ları birincili ağız boşluğundan türk yəhərində yerləşən son yerinə 
qədər olan yolda qalıb sonrakı yaşlarda  şişlərə başlanğıc verə 
bilər. Neyroendokrin struktur kimi deyil, ektodermal struktur kimi 
formalaşan hipofizin ön payı  vəzili epitel xarakterinə malikdir. 
Adenohipofiz adı da buradan götürülüb. Sadə histoloji metodların 
 
329 
köməyi ilə adenohipofizin 3 tip hüceyrədən  əmələ  gəldiyini 
müəyyən etmişlər.  
1.  Asidofid hüceyrələr – turş  rənglə boyanır. Samotrop və 
prolaktin hormonlarını sintez edirlər. 
2.  Bozafil hüceyrələr – qələvi rənglə boyanır. Adrenokor-
tikotrop, triotrop və qonadotrop (follikulu stimulə edən və 
lüteyinləşdirici) hormonlar hazırlayır.  
3.  Neyrofil-hüceyrələr  və ya xromofob hüceyrələr, praktiki 
olaraq heç bir rəngləyici ilə boyanmırlar. Hormon ifraz etmirlər 
və bazafil hüceyrələrin sələfi sayılırlar. Ön payın bütün hor-
monları zülal təbiətlidir. 
Beləliklə, ön pay 6 hormon hazırlayır. Onlar aşağıdakılardır 
(cədvəl 7.2): 
 Cədvəl 7.2 
 
Qısaldılmış adı Tam 
adı 
Hədəf orqanı 
 
Qlandotrop hormonlar 
 
1. AKTH 
Adenokortikotrop hormon  Böyrəküstü vəzin  
qabığı 
 (kortikotropin) 
 
2. TTH 
Tireotrop hormon  
(tireotropin) 
Qalxanabənzər vəzi 
3. FSH 
Follikulstimulə edən  
hormon 
Qonadalar 
4. LH 
Lüteinləşdirici hormon 
Qonadalar 
Effektor hormonlar 
5. Prolaktin 
Prolaktin 
Süd vəzi, qonadalar 
6. BH 
Boy hormonu  
samototropin 
Orqanizmin bütün  
hüceyrələri 
 
Qlandotrop hormonlar. Bu 4 hormonun hədəf orqanı endokrin 
vəzilər olduğu üçün onları qlandotrop hormonlar adlandırırlar. Bu 
hormonlar vəzilərin aktivliyini stimulə edir. Hədəf orqanlarından 
biri də qalxanabənzər vəzidir ki, aktivliyi TTH ilə stimulə edilir. 
AKTH isə böyrəküstü vəzin qabıq maddəsini stimulə edir. FSH və 
LH isə qonadotropin hormonudur. Bunlardan biri follikulların 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
330 
yetişməsini, digəri isə follikulların partlamasını, ovulyasiyanı  və 
sarı cismin əmələ  gəlməsini təmin edir. Bu 2 hormon qadınlarda 
yerinə yetirdiyi funksiyalara görə bu cür adlandırılıb. Lakin bu 
hormonlardan (FSH) kişilərdə isə spermanın yetişməsində mühüm 
rol oynayır. LH testesteronun sintezini stimulə edir. TTH, LH, 
FSH-qlükoproteindirlər, yəni karbohidrat qalıqları saxlayırlar. 
Effektor hormonlar. 4 hormondan əlavə adenohipofiz 2 
hormon da hazırlayır ki, bunlar ayrı-ayrı vəzilərə deyil, orqanlar 
sisteminə  və  hətta orqanizmə bütövlükdə  təsir edir. Bu hor-
monlardan biri STH-samototrop hormon, samototropin, II-
prolaktindir – o, laktasiyada iştirak edir. Belə ki, onun spesifik 
reseptorları  təkcə süd vəzilərində deyil, digər orqanlarda da 
tapılıb. Prolaktinin bu orqanlara təsir etməsi hələlik məlum deyil. 
Siçovullarda prolaktin luteyinotrop təsir göstərir, ona görə onu 
lynteotrop hormon adlandırırlar. Lakin insanda o, belə  təsirə 
malik deyil, ona görə bu addan istifadə etmirlər.  
Adenohipofiz MSS tərəfindən innervasiyaya malik olunmasına 
baxmayaraq, onun aktivliyi – hipotalamus ilə nizamlanır. Hipofizin 
sinir hüceyrələrində müəyyən maddələr hazırlanır – bunlar kimyəvi 
informasiyanın daşıyıcıları olub, hüceyrələrin fəallaşması zamanı 
akson terminallarından xaric olur. Akson terminalları ixtisaslaşmış 
damar sistemi-qapı sistemi yaxınlığında (hipofizin) yerləşir, hansı 
ki, bu hipotalamus və hipofizi əlaqələndirir. Bu sistemlə hipota-
lamik neyronlardan buraxılan kimyəvi maddələr hipofizin ön pay-
ına daşınır (şəkil 7.22). Hipofizdə onlar ya hipofizar hormonun sek-
resiyasını  təmin edir (bu halda həmin maddələrə rilizinq faktoru 
(RF) və ya rilizinq hormonu (RH) deyilir, ya da onun sekresiyasını 
zəiflədir (bu halda onlara ingibirləşdirici faktor və ya hormon (İF, 
İH) deyilir. Digər nomenklaturaya görə rilizinq faktoru liberinlər, 
ingibirləşdirici faktoru isə statinlər adlandırırlar.  
 
331 
 
Şəkil 7.22. Adenohipofizar hormonların sekresiyasının (aşağı 
düzbucaqlılar) hipotalamus (yuxarı düzbucaqlılar) tərəfindən 
nizamlanmasının əsas prinsipləri. 
Əvvəllər hesab edirdilər ki, hər bir trop hormonun sekresiyasını 
özünün spesifik rilizinq-hormonu stimulə edir və bu hormonların ad-
landırılmasında öz əksini tapıb: tireotropin-rilizinq-hormon (TRH), 
kortinotropin-rilizinq-hormon (KRH), lüteinləşdirici hormonun 
RH-u (LH-RH), follikul-stimuləedici hormonun rilizinq hormonu 
(FSH-RH).  İndi müəyyən olunub ki, trop hormonların 
tənzimlənməsi mürəkkəbdir. Göstərilib ki, hipotalamusdan 
buraxılan dekapeptid LH və FSH-ın sekresiyasını stimulə edir. Ona 
görə əvvəllər LH-RH adlandırılması indi qonadotropin-rilizinq-hor-
monu (QTRH) ilə əvəz olunub. 2 effektor hormonun sekresiyasının 
tənzimlənməsi birdən çox hormonla requlyasiya olunur. BH-un 
sekresiyası RH (BH-RH) və ingibirləşdirici hormonla (BH-İH) 
tənzimlənir.  İlk dəfə BH-RH-nun strukturu açıqlananda, müəllif 
ona samatostatin adı verdi. Prolaktinə gəldikdə isə onun sekresiyası 
çoxdan məlum olduğu kimi hipotalamik prolaktin-ingibirləşdirici 
hormon və ya faktorla (PİF) tənzimlənir (cədvəl 7.3). PİF onunla 
seçilir ki, o peptid deyil, biogen amindir-dofamin. O, prolaktinin 
downloaded from KitabYurdu.org

---