E. M. Hacizadə T.Ə. Paşayev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Adətən ehtiyatların kəşf olunması və müəyyən hasilat səviyyəsinə şıxma mədənin mənfəətliliyinə az təsir edir. Lakin müqavilələr bağlanarkən birdəfəlik ödənclərin mənfəətliliyə təsiri əhəmiyyətlidir. Yerli hökümətin həmin andaca iri məbləğdə vəsait əldə etməyinə baxmayaraq, həmən məbləğin eyni zamanda zəruri xərc maddəsi kimi neft şirkətinin kəşfiyyat üzrə işlər smetasına daxil edilir və bu, axtarış işlərinə mənfi təsir edir. Buna görə də müqavilələr bağlanarkən birdəfəlik ödənclərin əvəzinə, kəşfiyyat işlərinin minimal həcminin göstərilməsi daha məqsədəuyğun olardı və büdcəyə də daha çox vəsait daxil olardı. Royalti-çıxarılan neftin həcminə, yaxud dəyərinə görə tu- tulur. Royalti neft çıxarıldıqdan dərhal sonra tutulduğundan, digər fiskal alətlərdən daha asan tətbiq edilir və çıxarılan neftə görə minimal da olsa, sabit daxil olmaları təmin edir. Hazırda royalti dedikdə, məhsulun və ya onun dəyərinin müəyyən faizi başa düşülür və royaltinin pul və ya natura ilə ödəniləcəyini yerli hökümət təyin edir. Royalti pul pul for- masında ödənirsə, onun həcmi neft və ya qazın qiymətindən asılı olaraq müəyyən edilir. Bəzi ölkələrin qanunvericiliyinə görə qiymətin əsasında neft və qazın bilavasıtə satışında ödənilən qiymət və ya tərəflərin sazişdə qarşılıqlı razılığı, yaxud arbitrajın müəyyən etdiyi qiymət götürülür. Hökümət qiymətləri sərbəst olaraq özü də müəyyən edə bilər. OPEK ölkələrinin bəzisində «elan olunmuş qiymət» sistemi tətbiq edilir və bunlar cari bazar qiymətlərindən bir qədər fərqlənə bilər. Digər hallarda, məsələn, Norveçdə qiymətlər obyektiv bazar meyarları nəzərə alınmaqla hökümət tərəfindən təyin edilir. Neft və qaza qiymətqoyma sistemi müəyyən edildikdən sonra, royaltinin gəlir vergisinin, ixracat rusumlarının və s. həcmi təyin edilir. Royaltinin əsas üstünlüyü müəssisənin, şirkətinin gəlirlə işləyib-işləməməsindən asılı olmayaraq onun büdcəyə ödənilməsindədir. Ən vacibi odur ki, royalti, hasilatın 128 başlanğıcından ödənilməyə başlayır. Halbuki, gəlir vergisi xalis mənfəətin olmasından asılıdır. Vergiqoymada xərclərin amortizasiyaya silinmə həcminə aid olan qaydalardan asılı olaraq, hasilatın başlancığı və gəlir vergisinin ödənilməsi arasında adətən bir qədər vaxt fərqi olur. Royalti mədənin mənfəətliyindən asılı olmayaraq ödənildiyi üçün neft şirkəti onun məbləğinin böyük olması ilə razılışmaya bilər. Halbuki, həmin məbləğdə gəlir vergisi bilavasitə gəlirin həcmindən asılı olduğu üçün onu ödəməyə məcburdur. Royalti neft şirkətinin cəkdiyi xərclərin təftişini və ya yoxlanmasının tələb etmədiyi üçün inzibati cəhətdən də asan nəzarət olunur. Çıxırılan neftin qiymətləndirilməsi üçün lazım olan mexanizmlərdən savayı, royalti ödənilməsi çıxarılan neft həcmini ölçməyi də tələb edir. Bu, özlüyündə çox mürəkkəb texniki problemdir və burada neftin həcminin ölçülmə metod və vasitələtindəki xırda xəta gülün məbləğdə vəsaitdə ifadə oluna bilər. Royalti inzibati və monitorinq imkanlarına görə də digər fiskal alətlərdən üstündür. Roaylti neftin çıxarılması haqqında saziş çərçivəsində razılaşdırılmış çəffafa qiymət formuluna əsaslanmalıdır. Royaltinin əsaslandığı əmtəəlik qiymət neftin və ya əsas neft quyusunun qiyməti olmalıdır. Royaltinin tutulduğu maksimal qiymət əsas quyunun qiyməti ilə neft hasilatını dəyəri arasında fərq kimi müəyyən edilə bilər. Bəzi ölkələrdə royaltinin müəyyən edilməsi üçün qiymət kimi ixrac qiyməti fobdan istifadə edilir. Burada əməl edilən qiymətlərin tətbiqinə xüsusi diqqət vermək lazımdır, çünki bu zaman ən aşağı qiymətlərdən istifadə edilə bilər. Belə hallarda neft hasilatı xərclərini və digər yaradıcı xərcləri əks etdirmək üçün royalti sadə və başa düşülən qaydada dürüstəşdirilməlidir. Gəlir istehsalın dəyərinin təşkil etdiyi üçün gəlir vergisi öhdəlikləörini müəyyən etmək məqsədilə royaltinin gəlirdən çıxılması mümkün olamlıdır. Bəzi mənbələrə görə, royaltinin tətbiqi məsləhət 129 görülmür. Belə baxışların tərəfdarları qeyd edirlər ki, royalti neftin işlənməsinin marjinal dəyərinin artırı və bu da marjinal layihələrin işlənməsinin qarşısının ala bilər. Belə layihələrdə neft ehtiyatları nisbətən az, yaxud neftin keyfiyyəti aşağı olan neft yataqlarının işlənməsi ehtimalı azalır. Byna görə də onlar neft yataqlarının işlənməsinə mənfəətə əsaslanan fiskal mexanizmlərdən istifadə edilməsinə üstünlük verirlər və onların fikrincə, bu zaman investisiya və istehsal imkanların da daha az təgrif olunur. Çıxarılan neftin dəyərinə görə müəyyən edilən royalti investisiyaların davam etdirilməsini müəyyən edir. Əgər xarici şirkət neftin çıxarılmasına dövlətin optimal xərclərini əks etdirən qiyməti ödəməyə qabil deyilsə, belə neft yatağına toxunmamaq, onu gələcək nəsillər üçün saxlamaq sərfəlidir. Buna görə də respublika höküməti yataqların işlənməsi üçün elə minimal haqq müəyyən etməlidir ki, bu məbləğ yatağın tükəndiyi halda, başqa şirkətə güzəştə gedə biləcəyi haqdan az olmasın. Ümumiyyətlə, respublikanın malik olduğu hər hansı təbii sərvətini işləmək üçün xarici şirkətlərə havayı icarə verməyə heç bir əsas yoxdur. Əgər belə icarə təkcə mənfəətə əsaslanan fiskal şərtlərə əsaslansa, dövlət daha az gəlir gətirə bilər və hətta müəyyən şəraitdə bir qəpiyə də malik olmaya bilər. Royalti neft yataqlarının mənfəətliliyindən, şəffaf bazar qiymətlərinə əsaslanan yüksək əmtəəlik dəyərdən asılı olaraq müxtəlif layihələr üçün fərqli, müəyyən edilə bilər. Royalti konkret şəraitdən asılı olaraq sürüşkən şkala ilə və ya digər metodlarla hesablana bilər. Hazırda dünya təcrübəsində ən şox istifadə edilən metodlar aşağıdakılardır: 1. neft hasilatının nəzərdə tutulan həcminə görə royaltinin də sürüşkən şkala üzrə artımı. Bu sistem Fransa, İrlandiya, İtaliya, Niderland, Norveç, Abu- Dabi, Livan, Puerto-Riko, ABŞ-da (quruda kəşf olunmuş sahələrdə) tətbiq olunur: 130 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|