E. M. Hacizadə T.Ə. Paşayev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2. Müasir dövrdə neft resurslarına tətbiq edilən başlıca fiskal mexanizmlər
3.2. Müasir dövrdə neft resurslarına tətbiq edilən başlıca fiskal mexanizmlər Neft ehtiyatları ilə zəngin olan Azərbaycanın gələcəkdə fiskal daxil olmaları və xarici valyuta ehtiyatları neft hasilatın- dan xeyli dərəcə asılı olacaqdır. Faktiki olaraq neft ehtiyat- larına münasibətdə Azərbaycan düvləti iki fiskal rol oynayır: hər şeydən əvvəl, o neft resurslarının yeganə sahibi kimi çıxış edir; ikinci, o vergiqoymada müstəsna səlahiyyətlərə malikdir. Dövlətin vergiqoymadakı rolu ondan ibarətdir ki, neft hasi- latının da iqtisadiyyatın digər sahiləri kimi dövlət büdcəsinə müəyyən vergilər ödəməsi təmin edilməlidir. Neft sərvətinin sahibi kimi dövlət neft yataqlarının işlənməsi vaxtının müəyyən edir, müqavilələr əsasında xarici şirkətlətə icarəyə verilmiş yataqlardan müvafiq qiymətlərlə həm çıxarılan neftin, həm də neftdən əldə edilən gəlirlərin bölüşdürülməsini təmin edir. Dünya təcrübəsinə görə dövlətlə xarici investorlar aras- ında sabit münasibətləri təmin etmək üçün neft çıxarılması üzrə beynəlxalq müqavilələr 10 ildən 30 il müddətinə baxlanır. Yataqların işlənməsinin ilkin mərhələsində yataqların işlənmə hüququna malik olmaq üçün müxtəlif şirkətlər arasında güclü rəqabət olduğundan təşəbbüs onlardan asılı olur. Lakin layihələr özünü doğrultuqdan, yataqlar uğurla işə çaşladıqdan sonra və təbii ki, onların mənfəəti artmağa başladıqda dövlətin rolu və təşəbbüsləri ön plana keçir. Yataqlar işlənib tükəndikcə, yəni şirkətlərin gəlirləri aşağı düşdükcə, onlar müxtəlif bəhanələrə müqavilənin şərtlərini dəyişməyə çalışırlar və hətta dövlət onlara əsassız bəhanə verərsə, yataqların 125 gələcəkdə işlənilməsindən imtina edə bilərlər. Buna görə də neft müqavilələri bağlanarkən neft yataqlarının işlənməsinə görə risqin və əldə ediləcək gəlirlərin arasında ziddiyətlərin meydana şıxmasına əsas verilməməlidir. Gəlirlərin bölüşdürülməsi və onun nəticələri daha çox ölkədə mövcud olan fiskal mexanizmlərdən asılıdır. Bu fiskal mexanizmlər dpvlətlə şirkətin bölüşdürdüyü risk, gəlir və gəlirlərin əldə edilmə vaxtı arasında kompromis yaratmaq, hər iki tərəfin mənafelərini optimal nəzərə almaq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Dövlətin bergi hakimiyyəti funksiyasını yerinə yetirmək üçün ən yararlı vergi növü-gəlir vergisidir. Gəlir vergisi ilk növbədə gəlir və xərclərin müqayisə edilməsini tələb edir. Əhamiyyətlisi odur ki, çəkilən xərclər heç olmasa, bir ildən sonra fayda verməyə başlayarsa, belə xərclər çəmlənməli və fayda verdiyi bütün illər ərzində silinməlidir. Buradan neft sek- torunun tükənməsi sahəsində gəlirlərin azalması nəzərə alın- malıdır. Hazırda respublikamızda neft yataqlarının işlənməsində transmilli şiükətlərin iştirakı transfert qiymətlərinin, həcminin neftlə məşğul olan şirkətlərə qoyulan diferensial bergi rejimlərindən doğan stimülların yaranma ehtimalını artırır. Buna görə də respublikamızın vergi qanunvericiliyinə assosi- yalaşmış müəssisələr arasında qiymətlərin artması və ya azal- ması vergiqoyulan mənfəətin azalmasına təsir göstərdiyi halda, qiymətlərin dürüstləşdirilməsinə icazə verən xüsusi maddə daxil edilməsi zəruridir. Bunu təmin etməkdən ötrü şirkətlər təqdim etdikləri deklarasiyada assosiyalaşmış tərəflərlə daxili və ya beynəxalq əməliyyat haqqında ətraflı məlumat verməlidirlər. Neft şirkətlərindən idxal etdikləri neftə görə idxal rusum- ları da tutulmalıdır. Neft resurslarına fiskal mexanizmlər dövlətin ölkənin torpaqlarının mineral sərəvətlərinin yeganə 126 sahibi və sərəncamı olmasının nəzərə almalıdır. Doğrudan da, istənilən xarici investor neftçıxarma hüququnu əldə etmək üçün tələb olunan haqqı ödəməyi ancaq seçilən fiskal alətlərdən asılı olaraq razılaşa bilər. Məsələn, hər hansı şirkət elan edilən tenderdə və ya hərracda neft yatağını içarəyə götürmə hüqu- qunu udmaqla, qısa bir müddətdə böyük gəlir əldə edə bilər. Buna görə də respublika höküməti ya əvvəlcədən gəlirlərin bir qismini güzəştə getməli, və ya da öz payının az və ya çox ol- masına varmadan onu ancaq tez götürmək haqqında fikirləşməlidir. Eyni zamanda, yataqların işlənməsi ilə bağlı xərclər və quyular istismara verildikdən sonra əldə ediləcək gəlirlər müqayisə edilərək ciddi təhlil olunmalı, bunun əsasında yataqların məhz, indi, yaxud gələcəkdə işlənmə vaxtı müəyyən olunmalıdır. Belə təhlil sənayesində investorlardan alınası minimum haqqı daha daha obyektiv müəyyən etmək olar. İcarə bonusu-hərracın əvvəlcədən müəyyən etdiyi, yaxud hökümətin təyin etdiyi ilkin haqqdır. Bu o deməkdir ki, layihə gələcəkdə hər hansı səbəbdən kommersiya baxımından sərfəsiz olacaqca, investor risqi öz boynuna götürür. İcarə bonusu bir qayda olaraq gələcəkdə əldə ediləcək gəlirlə müqayisədə o qədər də böyük məbləğdə olmur. Neft resurslarına malik ölkə ilə neft şirkəti müqavilə bağlayrakən, neftin sənaye ehtiyatları kəşf olunarkən və neft hasilatı müəyyən səviyyə çatarkən nəğd pulla birdəfəlik haqq ödənilməsi nəzərdə tutula bilər. Bir qayda olaraq hərraclarda qalib gəlməyə görə yüksək haqqlar ancaq çox perspektivli yataqlar üçün baş verə bilər və buna ABŞ-ın təcrübəsində rast gəlmək olar. Bəzəy neft kəşfiyyatının sonrakı gedişində nəzərdə tutulan yataqlarda neft ehtiyatlarının olmaması da aşkar oluna bilər və təbii ki, bundan ölkə büdcəsi qazanır. Yaxud əksinə, nəzərdə tutulan yatağın daha perspektivli və zəngin olduğu aşkar oluna bilər və bu zaman yüksək birdəfəlik haqq da dövlət büdcəsinin məhrum olduğu vəsaitin yanında yüz bir məbləğdir. 127 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|