E. M. Hacizadə
Yüklə 5,11 Kb. Pdf görüntüsü
|
107 Maya dəyəri ümumi olmaqla, həm də məhsul vahidi qismində fərdi xarakter daşıyır. Aqreqativ təzahürdə istehsal xərcləri orta maya dəyərində də əks olunur. Bununla belə, maya dəyəri istehsal və tam olmaqla təsnifata məruz qalır. Məhsul istehsalının ilk mərhələsindən başlayaraq tam hazır məhsulun şəhadətinə qədər proses istehsal maya dəyərini ifadə edir. Tam maya dəyəri isə istehsal xərclərinə məhsulun reallaşmasının xərclərini əlavə etməklə hesablanır. Sahəvi müstəvidə maya dəyərinin strukturu daimi kəmiyyət olaraq qalır və istehsalın üzvi quruluşu nə qədər yüksəkdirsə, istehsal olunmuş istehsal vasitələrinin dəyərinin xüsusi çəkisi də bir o qədər çox olur. Maya dəyərinin strukturunu və dəyişkənlik perspektivini bilməklə, onu azaltmaq yollarının təyinatı asanlaşır. Maya dəyərinin aşağı salınmasının istər ayrıca bir müəssisə üçün, istərsə də bütün iqtisadiyyat üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Maddiləşmiş və canlı əmək məsrəfinin azaldılması, məhsul kütləsinin artması deməkdir. Maya dəyərinin aşağı salınması məhsulu ucuzlaşdırmağa, əsaslı vəsait qoyuluşunu genişləndirməyə kömək edir. Nəzəri təsnifatdan fərqli olaraq istehsal xərclərinin maddələr üzrə kalkulyasiyası praktikada müəyyən cüzi fərqli tipli qruplaşdırmada əksini tapır. Bizim məkanda, müasir statistika nisbi geniş çərçivədə xərclərə aşağıdakı təsnifatı verir: xammal və materiallar; əmək haqqı; sosial ayırmalara ödəmələr; maşın və avadanlıqların istismarı və saxlanılması xərcləri; ümumtəsərrüfat xərcləri; zay məhsul itkiləri; ümumi istehsal xərcləri; kommersiya xərcləri. Bu təsnifat konyuktur vəziyyətə uyğun olaraq digər istehsal xərcləri ilə də zənginləşdirilə bilər. Neftqazçıxarmada da istehsal xərclərinin bölgüsü statistik-direktiv təsnifatdan o qədər də fərqli deyildir. Bununla belə bazar iqtisadiyyatının neft-qaz sənayesində təşəkkül tapan öncül prinsipləri bizim iqtisadi məkanda da gerçək təzahürünə qovuşduqca onun təsnifat bölgüsü də daha uğurlu dəyişikliyə məruz qalacaqdır. Avroatlantik təhsil sistemində iqtisadi nəzəriyyə kursunda tədris edilən «Ekonomiks» təliminin müəllifləri nəzəri planda istehsal xərclərini mahiyyətcə alternativ məzmunda da çıxış etməsini diqqətə gətirilər. Bu baxımdan iqtisadiyyatda xərclər əmtəə və xidmətlərin alternativ istehsal imkanlarından imtina etməsi ilə bağlılıqda təzahür edir. Bunula belə, «Ekonomiks» müəllifləri xərclərə daha tutarlı rəng verərək qeyd edirlər ki, «iqtisadi xərclər-elə bir ödənişdir ki, firma onu etməyə borcludur və yaxud elə gəlirlərdir ki, firma resurslarla podratçıları təmin etməlidir ki, bu resursları alternativ istifadə variantlarından kənarlaşdırsın» 18 . Bu ödənişlər açıq, gizli və ya şərti reallaşmış ola bilər. Bizim apardığımız ümümi təhlil üçün açıq və bağlı xərclər əhəmiyyət kəsb etdiyindən bu anlayışların mənasına varaq. Açıq xərclər müəssisənin özündə olmayan podratçıların təmin etdikləri resurslara görə ödənişlərdir (xidmət, mal-material, yanacaq-nəqliyyat enerjisi və sair.). Gizli xərclər elə xərclərdir ki, onlar ya müəssisənin özünə məxsus, ya da digər tərəfdən cəlb edilmişdir. Bu xərclərin məğzi ondan ibarətdir ki, o mühasibat hesabatında uçota alınmır və nəzəri mahiyyət daşıyır. Bu baxımdan alınan mühasibat mənfəəti mühasibat balansına daxil edilmir. Buraya sahibkar istedadı, əməyi və onun vəsaitlərinin dəyərinin qiymətləndirilməyən hissəsi aiddir. Sahibkarın öz biliyini digər müəssisədə tətbiq etməklə daha fərqli və dəyərli qazanj götürmək imkanı var. O, həm də özünəməxsus olan əsas vəsaitləri icarəyə verməklə renta əldə edə bilər ya icarəyə almaqla daha çox pul ödəyər. Lakin bu vəsaitləri o, istehsal xərclərinə uçot-qalıq dəyəri ilə daxil edir. Bazar iqtisadiyyatının Rusiya tədris sistemində isə alternativ xərcləri firmanın mülkiyyəti olaraq istifadə edilən xərclərə aid edirlər 19 . «Ekonomiks»ə paralel 18 «Экономикс». К.Р.Макконнелл., С.Л.Брю. М: Инфра-М. 1999. 19 «Экономика». Под редакцией А.С.Булатова. М: Юристь. 2000. 108 nəzəriyyə müəllifləri Nobel laureatı P.E.Samuelson və V.D.Nordxaus məşhur «Ekonomika» 20 kitabında məsələni oxşar və fərqli rakusda şərhini verərək qeyd edirlər ki, xərclər özünün dəyişkənliyini qısa və uzunmüddətli mərhələdə büruzə verir. Qısamüddətli mərhələ qeyd olunmuş gücdə olduğu halda, uzunmüddətli mərhələ güclərin dəyişilən mərhələsindən keçir. Alternativ xərclərin bariz bir nümunəsini neftlə də bağlamaq olar. Torpaqtutumu ərazilərdə enerji fermaları təşkil etmək və ya kənd təsərrüfatının, sənayenin digər sahələrini inkişaf etdirmək, yaxud da Xəzərin timsalında nərə balığı yetişdirmək, balıqçılıq, dənizçilik biznesini çiçəkləndirmək, yoxsa daha çox risk və kapital tələb edən neft əldə etmək faydalıdır? Yaşadığımız aləmdə bir şeyin məhdudluğu bizi digərinin seçimi qarşısında qoyur. Bu baxımdan alternativ xərclər bizim əmtəə və xidmətlərdən etiraz etdiyimiz xərclərin qiymətidir və bu qiymət əmtəə və xidmətlərin o dəyəri ilə simvolikdir ki, biz onlardan səmərəli istifadəyə müvəffəq olmamışıq. Əgər bazar düzgün fəaliyyət göstərirsə, onda bazar qiymətləri alternativ xərclərə bərabərdir. İqtisadi xərclər mütləq özündə alternativ xərcləri ifadə edir. Çünki resursları müxtəlif üsullardan istifadə etmək olar. Xərclərin təhlili ümumi (TS), daimi (FC), dəyişən (VC), əlavə (MC), orta xərclər bölgüsünə də məruz qalır. Ümumi xərclər daimi və dəyişən xərclərə bölünür. Daimi xərclər əlavə dövr etməyən xərclər kimi, xüsusilə əsas istehsal fondlarını, vəsaitlərini borclar üzrə faizləri, şərtləşmiş dayanaqlı əmək haqqını əhatə edir. Daimi xərclər təsərrüfat qərarlarından asılı olmadığı halda dəyişən xərclər məsrəflərdən ibarət olur. Bu da məhsul buraxılışının həcmini artıran əmək və mal materiallarda əks olunur. Əlavə xərclər ümumi xərcləri artırır və əlavə məhsul yaradır. Nəzəri və praktiki müstəvidə orta ümumi xərclər (AS) daimi azalan orta xərclər (AFC) ilə orta dəyişən xərclərin (AVC) ümumi məbləğinə bərabər tutulur. ARDNŞ-nin istehsalat birliklərində hasil edilən neft və qazın maya dəyərinə daxil edilən xərc komponentləri o qədər də ciddi dəyişikliklərə uğramamışdır. Buraya keçmiş ittifaqdan miras qalmış məhsul maya dəyərinin hesablanması üzrə təlimat müəyyən dəyişikliklərə tərcümə edilərək tətbiqini davam etdirməkdədir. İndi QNQÇİB-də məhsul maya dəyəri üzrə xərclərin təhlilində dəyişən və daimi xərclər təsnifatı o qədər də fərqlənməmişdir. Aşağıdakı xərclər yenə da dəyişən xərclər kimi qalır: enerji xərcləri; layveriminin artırılması xərcləri; neftin texniki hazırlanmış xərcləri; geoloji-kəşfiyyat ayırmaları; mədən vergisi. Digər xərclər isə daimi xərclərə aid edilir İstehsal xərclərini istehsal faktorları da adlandırırlar. Klassiklik baxımından istehsal faktorları əmək, kapital, torpaq və təbii resursları əhatə etsə də müasir iqtisadçılar buraya sahibkarlıq bacarığını və hətta təsərrüfat həyatı üçün lazımi biliyi də daxil edirlər. Texnoloji prosesdən asılı olaraq xərclər əsas və köməkçi xərclərə bölünür. Xərclər digər təsnifatda 21 qeyd etdiklərimizdən fərqli olaraq birbaşa və əlavə xərclərə bölünür. Birbaşa xərclər Qərb variantında olan dəyişən xərcləri, əlavə xərclər isə əmtəə istehsalı ilə birbaşa bağlı olmayan xərcləri (inzibati aparatın saxlanılması, icarə, amortizasiya kredit üçün faizlər və sair) mənalandırır. Xərclər bölgüsündə bazar sövdələşmələrini həyata keçirən xərclər-transaksion xərclərdən də istifadə olunur. Bu xərclər istehsalla əlaqədar olmayan xərclərdir. ABŞ iqtisadçısı, Nobel mükafatı laureatı Duqlas Nort transaksion xərclərin təhlilini, aparan onun nəzəri əsasların tədqiq edən elmi-analitik əsərləri ilə məşhurdur. Traksaksion xərclərə informasiya axtarma, müqavilə bağlamaq üçün danışıq aparmaq, standartın və keyfiyyətin təminatı, müqavilə şərtlərinin pozulması və ya alimin təbirincə, opportunist özünüaparma ilə əlaqədar xərclər aid edilir. Transaksion xərclər öz-özlüyündə iki hissədə koordinasiya olunaraq spesifik və mülkiyyət 20 «Экономика». П.Э.Самулсон., В.Д.Нордхаус. М: «Вилямс». 2000. 21 «Экономика». Под редакцией А.С.Булатова. М: Юристь. 2000. Yüklə 5,11 Kb. Dostları ilə paylaş:
|