özəlli
şdir. Günəş, termal, külək
enerjisindən istifadədə yeni
texno
ji mənbələrinin axtarışında bir sıra alimlər məhsuldar qatlarda neftveriminin
artırıl
əyərlidir.
iya labratoriyalarında test
edilir
kləri və hasilat həcminin artması ilə şərtləndirilir. Onun orta illik istehsalı çağdaş zamanda
100-120
milyard m
3
həcmində tərəddüd edir. Liviya, Əlcazair, Nigeriya, Malaziya və
İndoneziyanın yüksək ixracatlı təbii qaz potensialı ABŞ, Yaponiya, Qərbi Avropaya xeyli
miqdarda xüsusi dəniz tankerləri vasitəsi ilə sıxılmış qaz axınını təmin edir. Proqnozlara görə,
dünya ticarətində sıxılmış qazın həcmi 2010-cu ildə 150 milyard m
3
-dən çox olacaqdır.
Karbohidrogen resurslarının tükənməsi problemi qeyri-ənənəvi enerjidaşıyıcılarının axtarışı
prosesinin sürətlənməsinə təkan vermi
logiyaların tətbiqinin genişlənməsi, okean sularının qabarma və çəkilməsindən daha sərfəli
enerji alınması imkanlarının açılması yüksələn perspektivli müstəviyə keçid edir. Artan istehlak
tələbləri, ekoloji şüurun yüksəliş meyli, bir sıra neft mədənlərinin enerji fermalarına
transformasiyasını və buradan etonol alınmasının sürətlənən perspektivinin keniş xarakter
alacağına stimullar gətirir. Bununla belə yeni karbohidrogen resurslarının, xüsusən də
bitumlaşmış qum daşı, okean dibində kristallaşan hidrat hasilatının
səmərəli məcraya yönələcək
inadlı görünüş alır. Bu baxımdan hidrat qazların tapıntısı böyük maraq doğurur. Bütün kürreyi
ərzdə qaz hidratlarının mümkün ehtiyatları 100 mindən terafut m
3
-ə /T=10
12
/ qədər hesablanır.
Bu nəhənglik daha çox akademik maraqlar doğurusa da, onunla bağlı tədqiqatlar ilbəil yüksəlişə
məruz qalır. Lakin onun hasilatının əlverişli iqtisadi həlli tapılarsa bu, ehtiyatların yüzdə biri belə
dünya energetik balansına əsaslı təsir edəcəkdir [18].
Alternativ ener
ması üzərində baş sındırdıqları zamanda, digərləri yanar şistlərdən rentabelli yanacağın
alınması istiqamətində tədqiqatlar aparırlar. Üçüncülər isə «dədə-baba» qaydasında olduğu kimi
oduncağdan səmərəliliklə istifadənin axtarış imkanlarını sınayırlar. Bunun üçün ABŞ alimləri tez
bitən ağac növlərinin /
qızıl ağac, plantan/ yetişdirilməsinə üstünlük verirlər.
Belə plantasiyalarda
1 hektardan 40 ton oduncaq almaq mümkündür. Ağacların kəsimindən sonra isə yerə tökülmüş
yarpaqlar kübrə rolunu oynayır və 3-4 il ərzində həmən sahədə eyni məhsuldarlığı inkişaf etdiri.
Ərazisi 125 km
2
olan sahə hesabına 80 minlik şəhər əhalisinin enerji təçləbatını ödəmək
mümkündür.
ABŞ alimlərinin digər bir qrupu isə tezyetişən qonur yosunlardan enerji alınması problemi
ilə məşquldurlar. Bu yosunlardan bakteriyaların köməyi ilə metan və ya neft xüsulu maddənin
alınması təklif olunur. Mütəxəssis hesablamalaraına görə 40 min hektar okean sahəsində
yaradılan analoci ferma 50 minlik şəhər əhalisininin enerji təçləbatına müqabildir. Eyni fikirlə
fransız alimləri də çıxış edirlər. Onlar bu məqsədlər üçün birhüceyrəli yosun - botriokokkidən
istifadəni tövsiyyə edirlər. Beləki botriokokkiləri şüşə bankələrdə karbon qazı və mineral
duzlarla yemləməklə müntəzəm olaraq karbohidrogen almaq mümkündür.
Belçikada isə artıq bir neçə onillikdir ki, enerji bahalığı kontekstində kağız, kardon
qalıqları - maklaturadan istifadə olunur. Briket şəklinə salınan maklatura sobalar da 8 saat
ərzində yanaraq yetərli istilik yaradır. Bununla belə o tamamilə yanır və atmosfreə sıfra
bərabələşən miqdarda tulantı verir. Müvafiq oriyentsiya effektli hesab edilirr. Belə ki, 1 kiloqram
müqabil oduncaq kolorilik baxımından 10
dəfə maye yanacaqdan az d
Təbii yanacaq doldurma stansiyaları Cənubi Amerika tropiklərində və Filippində
aşkarlanmışdır. Bir sıra lian bitki növləri və tropik ağac olan Xanqa özündə yağlı maye saxlayır.
O, heç emala verilmədən belə avtomobillərdə yanaraq benzindən də az toksiklik yaradır. Eyni
məqsədlər üçün palma yağı da yararlı hesab edilir. Ondan asanlıqla qazoyl almaq mümkündür.
Almaniyanın Şverborn məntəqəsində isə zibillikləri xususi qurğular vasitəsi ilə qapamaqla ondan
metan alırlar. 1 kiloqram məişət tullantısı 200 litir qaz hasil edir. Hindistanın Kerala ştatında isə
anoloci texnologiyanın xammalı kimi təzək çıxış edir. Xüsusi quyulara yığılan təzəyin ağzı
möhkəm bağlanılaraq qıcqırma hesabına qaz hasil olunur. İndiki zamanda bu ölkədə müvaiq
bioqaz sistemlərin 53 modeli sınaqdan çıxarılmışdır.
Yanacağın məişət tullantılarından alınması prosesi də bir sıra ölkələrdə geniş
sınanmaqdadır. Təcrübələndirmələr daha çox ABŞ və Böyük Britan
. Fransada isə benzini qarğıdalının quru oduncağından alırlar. Ölkə də hazırda belə
texnologiya ilə ildə 20 milyon ton benzinin alınması layihələri işlənilir.
61
İnsan sosiumunun tərəqqisi şübhəsiz ki, bütün parametrlərdə təbii qazdan da dəyərli enerji
mənbələrinin aşkarlanma və icadını təmin edəcyi ehtimalı sonsuzdur.
Bununla belə, yeni imkan
çeşidli alternativ yanacaq növlərinin axtarışı nə qədər vüsətlənsə də, təminatlı proqnozlara görə
təbii qaz yaşadığımız əsr boyu energetik keyfiyyətini saxlayaraq hidrakorbonlu anoloci yanacaq
növləri arasında praktiki üstün alternativ imkanları ilə daim seçiləcək, metan epoxası daha qızğın
fazay
ergetikasına əsaslan ilk sənaye əhəmiyyətli enerji qurğusu isə 1954-cü ildə SSRİ-
də, O
tması prosesii davam
edir,
it 2 milyard ton
karbo
əş enerjisindən istifad
realla
r ki,
a daxil olacaqdır.
2.6. Atom əsri
Yunaca bölünməzliyi ifadələndirən atom istilahı yalnız bütövlük, tamlıq mənasında deyil,
müasir bəşəri həyatın geinş qatlarında yeni yaranışlara aqreqativ kompleksdə
çağdaşlıq, perspektivlik və mobillik verən qayəyə çevrilmişdir.
Bu diapazonda
atomla bağı sivilizasiya seqmentləri sosiallaşan iqtisadiyyat komponentləri ilə
ümumən üst-üstə düşür. Yeni epoxol mərhələnin həqiqətdə bölünməzliyinin
təminatı da atom energetikasına əsaslanan texnoloji inqilabın bərqərar olması
ilə uzlaşacaqdır. Atom əsrinin leytmotivi də məhz müvafiq energetik potensial
üzərində qurulmuşdur.
İstiliknüvə - atom reaktorunun yaradılması sahəsində ilk yaxın addımları
məhşur italyan alimi, nüvə və neytron fizikasının yaradıcılarından biri Nobel
laureyatı Enriko Fermi /1901-1954/ yerinə yetirmişdir. ABŞ-a mühacirət etmiş E.Fermi 1942-ci
ildə ilk nüvə reaktorunu inşa etmiş və onda müvafiq nüvə reaksiyasını keçirmişdir. Lakin istilik
nüvə texnologiyasınən təşəkkülünü və inkişafını yalnız onun adı ilə bağlamaq da düzgün
olmazdı. E.Fermi ilə yanaşı bu sahədə həm birlikdə və həm də ayrı-ayrılıqda
çoxlu elmi simalar
fəaliyyət göstərmiş XX əsrin böyük tarixi dönüş reallığını bəşəriyyətin ümümi xidmət və
istifadəsinə təqdim etmişlər [80, 95].
Atom en
binsk şəhərində 5MVt gücündə AES-in istifadəyə verilməsi ilə təşəkkül tapmışdır. Artıq
ötən əsrin 80-ci illərində dünyada bu tip reaktorların sayı 300-ü ötmüş, gücü
200 QVt-ı haqlamışdır. Artıq XXI əsrin astanasında 33 ölkədə ümumi gücü 350
QVt olan 2300 milyarad kvt/saat enerji istehsal edən 436 atom təyinatlı enerji
blokları fəadliyyət göstərmiş və bu say indilərdə 500-ə yüksəlmişdir. Hazırda
qlobal nüvə energetikasının pay hesabına yanacaq-energetika balansının 6%-i
və istehsal olunan elektrik enerjisinin 17%-i düşür. AES-lərin gücünün ara
«Nüvə energetik klubunun» üzvlərinin sayı artır. Bununla belə BMT-nin atom enerjisi üzrə
agentliyi - IAEA-nın proqnozlarına görə AES-lərin inkişaf sürəti yaxın onillikdə o qədər də
yüksək olmayacaqdır. Lakin bu proses addımlarını irəliyə doğrü qətiyyətlə genişləndirəcəkdir.
Bu təyinatın isə öz özəllikləri vardır. Əgər dünya AES-lərini daş kömürllə işləyən stansiyalar
əvəz etsə, onda 600 milyon ton əlavə daş köm ür lazım olacaq və ətraf müh
nat qazı, 30 miyon ton azot oksidi, 50 milyon ton kükürd və 4 milyrn ton üçan kül
alacaqdır. AES-lərin istismarı hər il 400 milyon ton neftə qənət etməyə imkan verir [14].
Atom enerjisi ilə bağlı vəziyyət ötən əsrin 90-cı illərində məyusedici idi. Bu məyusluğun
da da yetərli əsasları olmuşdur. Bəşəriyyət Çernobıl faciəsinin müdhiş qorxuntusunu yaşamış,
AES-lərə olan
inam səngimiş, atom enerjisindən dolğun istifadə perspektivinə kölgəyə
sürüklənmişdir. Lakin son zamanların tədqiqatları atom enerjisi spektrində ümidverici effektli
keçidi təmin edərək onu yeni sivilizasiyanın ən başlıca enerji mənbəyinə çevriləcəyinə yəqinlik
gətirmişdir. Müvafiq keçid atom enerjisinin istehlak yaşından da çox sənələr görmüş bərpa
olunan enerji mənbələri sferası: külək və gün
ə çevrəsində isə
şmamışdır.
Sürətli neytron əsaslı reaktorların inkişafı çərçivəsində atom enerjisi energetik resurs olaraq
praktiki tükənməzdir. Mövcud atom energetikası həm də təbii resurslardan
asılı olmayan, iqtisadi səmərəli potensiala malikdir. Araşdırmalar göstəri
62