133
II mərhələ 1998-2000-ci illəri əhatə edirdi və bu mərhələ özəlləşdirmə prosesinin
həyata
keçirilməsində həlledici mərhələ hesab edilirdi. Bu mərhələnin xarakterik cəhəti ondan ibarət
olmuşdur ki, məhz bu dövrdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi nəticəsində orta və iri
sahibkarlar meydana gəlməyə başlamış, bazar iqtisadiyyatının bir sıra ünsürləri, yəni qiymətli
kağızlar bazarı, onun institutları olan Milli Depozit Sistemi, Dövlət registri, fond bircaları
yaradılmışdır.
III mərhələ 2000-2001-ci illəri əhatə edir və özündən əvvəlki mərhələlərdə əldə edilmiş
təcrübəyə əsaslanır. Bu mərhələ nəinki orta, həm də iri dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsini
nəzərdə tutur.
Başqa sözlə, üçüncü mərhələ əvvəlki mərhələlərlə gələcək mərhələlər arasında
əlaqələndirici rolunu oynamışdır.
IV mərhələ 2002-2005-ci illəri əhatə edəcəkdir. Bu mərhələ stabil mülkiyyətçilər,
səhmdarlar təbəqəsinin, qiymətli kağızlar bazarının yaradılması, respublika müəssisələrinin
səhmlərinə xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən nüfuzlu bircalarda istehlakçıların maraq
göstərməsi ilə səciyyələnəcəkdir.
Məlumat üçün qeyd edək ki, keçmiş SSRİ-nin tərkibində olmuş respublikalarda dövlət
mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi sahəsində həm ümumi, həm də fərqləndirici cəhətlər vardır.
Ümumi cəhətlərə aiddir: özəlləşdirmənin inqilabi sıçrayış yolu ilə deyil, təkamül, yəni tədrijlə,
mərhələ-mərhələ aparılması; özəlləşdirməyə kiçik xidmətedici və ticarət müəssisə və
təşkilatlarından başlanması; özəlləşdirmənin pulsuz və satış modeli əsasında
həyata keçirilməsi,
yəni çek özəlləşdirilməsinə üstünlük verilməsi və sair fərqləndirici cəhətlərə aşağıdakılar aiddir:
birincisi, Azərbaycanda özəlləşdirmə onun iki modelinin uzlaşdırılması yolu ilə həyata
keçirilmişdir, yəni çeklərin əhaliyə pulsuz verilməsi və dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsinin
pullu hərrajlarda satılması yolu ilə aparılması;
ikincisi, respublikamızda özəlləşdirmə kənd təsərrüfatı obyektlərinin, yəni kolxoz və
sovxozların, onların infrastrukturlarının kənd əhalisi arasında bölüşdürülməsindən başlanmışdır.
Bu, obyektiv zərurətdən irəli gəlir: bir tərəfdən, əhalinin istehlak malları ilə, sənayenin isə
xammalla təhciz olunması üçün əlverişli şərait yaradır; digər tərəfdən, inzibati-amirlik sisteminin
sosial strukturunda bazar mexanizminə daha tez uyğunlaşan məhz kənd əhalisinin olmasıdır.
1996-cı ildə «Torpaq islahatı haqqında» Azərbaycan Respublikasının Milli Məjlisi tərəfindən
qəbul olunmuş qanununda torpaqların özəlləşdirilməsi və onların xüsusi mülkiyyətə verilməsi
nəzərdə tutulmuşdur. Belə bir tədbirin həyata keçirilməsi nəticəsində kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalında xüsusi sektorun payı son illərdə xeyli artmışdır. Belə ki, 2000-ci ildə
kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında qeyri-dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi 85-90-% təşkil
etmişdir;
üçüncüsü, özəlləşdirmə bütün dünya ölkələrinin üzünə açıq
olmuşdur, yəni özəlləşdirmədə
həm respublikamızın vətəndaşları, həm də xarici ölkələrin hüquqi və fiziki şəxsləri iştirak
etmişlər. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə görə xarici ölkələrin hüquqi və fiziki
şəxsləri özəlləşdirmədə opsionların alınması yolu ilə həyata keçirilmişdir;
dördüncüsü, dövriyyəyə buraxılan özəlləşdirmə çekləri nominal qiymətə malik olmuşdur,
yəni respublikamızda özəlləşdirmə çeklərinin qiyməti sərbəst bazar prinsipləri əsasında alqı-satqı
prosesində bazardakı tələblə-təklif arasındakı nisbətlə müəyyən olunur.
Hazırda iqtisadi islahatların aparılmasında, iqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu kimi,
neftqazçıxarma sənayesində özəlləşdirmə və milli sahibkarlığın inkişafı mərkəzi yerlərdən birini
tutur. Çünki neftqazçıxarma sənayesində mülkiyyət münasibətlərinin dəyişdirilməsi, sosializm
cəmiyyətində mövcud olan dövlət mülkiyyətinin əvəzinə özəl mülkiyyət formalarının inkişafı
respublikamızın ictimai-iqtisadi, sosial həyatında yeni bir mərhələdir. Düzdür, 2000-ci
ilədək
hasiledici sənaye sahələri özəlləşdirmə prosesindən kənarda qalmışdır. Lakin, Azərbaycan
Respublikasının prezidenti tərəfindən 2001-ci ildən başlayaraq neft sənayesində özəlləşdirilmə
prosesinin həyata keçirilməsi prinsipləri müəyyənləşdirilmişdir.
Məlumat üçün qeyd edək ki, dünya iqtisadi sistemində neft sənayesi müxtəlif ölkələrdə,
müxtəlif mülkiyyət formalarında mövcud olmuşdur. Azərbaycanda bu, ilk dövrlərdə
134
sahibkarların sərəncamında, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra isə milliləşdirilərək dövlət
mülkiyyətinə çevrilmiş, 2001-ci ildən isə yenidən özəlləşdirilərək ayrı-ayrı sahibkarlara verilməsi
nəzərdə tutulur. Azərbaycanda neft sənayesində sahibkarlıq və biznesi inkişaf etdirmək üçün
dövlət öz sahibkarlarına və biznesimenlərinə əlverişli şərait yaratmalıdır.
Neft sənayesində
özəlləşdirmə prosesinin səmərəli və tez bir zamanda həyata keçirmək üçün ilk öncə, fəaliyyətsiz,
aşağı hasilatlı quyuları sahibkarlara verilməlidir. Bunun üçün müvafiq normativ, hüquqi aktlar
işlənib hazırlanmaqdadır. Bu sənədlərdə Azərbaycan vətəndaşlarının, onun sahibkarlarının
mənafeləri nəzərə alınır və heç şübhəsiz ki, belə prinsipin tətbiqi neftqazçıxarma sənayesində
sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafında mühüm rol oynayacaqdır.
8.4. İnnavasiya və neft sənayesinin texnoloji cəhətdən yenidən qurulmasinda
onun rolu
İnnavasiyalar maddi istehsalın inkişafında mühüm rol oynayır. İnnavasiya fəaliyyəti
texnika və texnologiyanın yeni nəslini təmin edəcək bir proses kimi vəsaitlərin iqtisadiyyatda
yerləşdirilməsi, obyekt kimi isə - elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri
olan yeni texnika və
mütərəqqi texnologiya deməkdir. İnnavasiya fəaliyyətinə diqqət XX əsrin 70-ci illərində Qərb
ölkələrində, Azərbaycanda isə 1994-cü ildən yaranmağa başlamışdır. İnnavasiyanın fərqli cəhəti
ondan ibarətdir ki, o, elm və texnikanın hərtərəfli tətbiqinə, yeni növ məhsulların işlənib
hazırlanmasına, buraxılan məhsul növlərinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və
modernləşdirilməsinə, yaradıcılıq axtarışlarına və yeniliklərə, iqtisadi artımın əldə edilməsinə və
sairə yönəldilmişdir. Deməli, innovasiya fəaliyyəti yalnız müəssisələrin sərəncamında olan
iqtisadi resurslara deyil, həmçinin istehsal, bölgü, mübadilə və istehlakla əlaqədar olan
münasibətlərin bütün kompleksini əhatə edir və konkret texniki, iqtisadi və elmi potensialına
əsaslanır.
İnnavasiya fəaliyyətinin ən
ümdə məqsədi daha çox mənfəət, gəlir əldə etməkdən ibarətdir.
Belə ki, bazara yeni keyfiyyət parametrlərinə malik olan məhsullarla çıxan və yaxud maddi-eneci
və digər növ resurslara qənaət edən, məhsulun hazırlanmasında daha mütərəqqi texnologiya
tətbiq edən hər hansı bir müəssisə müəyyən dövr ərzində başqa müəssisələrə nisbətən daha çox
mənfəət əldə etmək imkanı qazanır. Bununla belə, innovasiyanı təkcə cari ildə mənfəət əldə
etməyə yönəltmək düzgün deyildir, çünki strateji əhəmiyyətli məhsulların hazırlanmasını təmin
etmədən, perspektiv texnologiyanı işləyib hazırlamadan, istehsalatda yeniliklər yaratmadan
bazarda uzun müddət möhkəm mövqe tutmaq olmaz. Odur ki, müasir dövrdə innovasiya
siyasətinin məqsədi
müəssisənin elmi-texniki, həmçinin istehsal fəaliyyəti üzrə innovasiyanın
konkret istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdən və səmərəli innovasiya prosesini həyata
keçirməkdən ibarətdir. Beləliklə, inaovasiya fəaliyyəti - onun əsas istiqamətlərini və həlledici
sahələrdə /istehsallarda/ cəmləşdirilməsi üzrə tədbirləri müəyyən edən təsərrüfat qərarlarının
məcmusunu ifadə edir. İjtimai istehsalın normal inkişaf sürətinə nail olunması, iqtisadiyyatın
tarazlığı və səmərəliliyi, məsrəflərin hər manatına görə daha çox məhsul və mənfəət artımı əldə
edilməsi xeyli dərəcədə düzgün innovasiya siyasətinin həyata keçirilməsindən asılıdır.
İnnavasiya fəaliyyətinin birinci dərəcəli vəzifəsi resursçıxaran, emal və istehlak edən sahələrlə
investisiyalar arasındakı nisbəti yaxşılaşdırmaqdan, vəsaiti elmi-texniki tərəqqinin
sürətləndirilməsini təmin edən sahələrin xeyrinə yenidən bölüşdürməkdən ibarətdir.
Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə Azərbaycanda innovasiya fəaliyyətinin səciyyəvi
xüsusiyyəti ağırlıq mərkəzini yeni müəssisələrin, obyektlərin tikintisindən mövcud müəssisə və
obyektlərin yeni texnika ilə silahlanma səviyyəsinin yüksəldilməsinə və yenidənqurulmasına
keçirməkdən, istehsal məqsədli investisiyanın ümumi həcmində bu məqsədlərə yönəldilən
vəsaitlərin payını artırmaqdan, daha məhsuldar və mütərəqqi texnoloji maşın və avadanlıqların
yaradılması və tətbiqi üçün məsrəflərin xüsusi çəkisini yüksəltməkdən ibarətdir ki,
bu da istehsal
əsas fondların keyfiyyətcə təzələnməsinə, onların fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlməsinin