Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

mallannm alınmasına sərf etmişdir. Onlann qənaəti sərəncamda qalan ümumi gəlirin 

yalmz 2,5 faizini təşkil etmişdir (22, 2012, s. 103). Diqqətə çatdırmaq istəyirəm ki, 

1990-cı  ildə  ABŞ-ın  ÜDM-da  əhalinin  şəxsi  istehlakı  67,1%,  2000-ildə  68,7% 

olmuşdur.  2020-cı  ilə  ekspertlər  bu  göstəricinin  70%-dən  çox  olacağını 

proqnozlaşdınrlar (51, s.79). Müqayisə üçün diqqətə çatdırmaq istərdik ki, 2011-ci 

ildə Rusiya Federasiyasında son isteh- lak xərcləri onun ümumi daxili məhsulunun 

70  faizə  qədərini  (68).  Azərbaycanda  isə  son  istehlak  ÜDM-in  47,7%-ni  təşkil 

etmişdir. Adambaşına son istehlak cəmisi 2672 manata çatmışdır. Onu da qeyd etmək 

istəyirik ki, bu göstərici 2000-ci ildə 79,6% olmuşdur. Azərbaycanda son istehlakın 

əhəmiyyətli dərəcədə artıniması tələb olunur. Problem iki istiqamətdə həll edilə bilər: 

daxili bazann tələbatına uyğun milli iqtisadiyyatın strukturunda ciddi dəyişiklikləri 

daha  geniş  miqyasda  davam  etdirmək  (təklifi  artırmaq)  və  əhalinin  pul  gəlirlərini 

artırmaq  (tələbi  artırmaq).  Əhalinin  pul  gəlirlərinin  ilbəil  artmasına  baxmayaraq, 

onlar  daxili  tələbin  yüksəlməsinə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  etməmişdir.  Daxili 

tələbin  azlığı  və  aqrar  sektorda  təsərrüfat  subyektlərinin  əksəriyyətinin  az  gəlirli 

olması  daxili  investisiyalann  artımına  mənfi  təsir  edən  amillərdir.  Çünki  tələbin 

azlığı,  investisiya  qoymaqla,  istehsal  olunan  məhsullann  artımı  gələcəkdə  satış 

problemini meydana çıxanr. Tələbin az olması şəraitində bazarlarda, xüsusilə aqrar 

sektorda formalaşan qiymətlər istehsala çəkilən xərcləri ödəmir, istehsalçılann gəliri 

az  olur.  Deməli,  daxili  tələbin  stimullaşdıniması  istehsalın  genişləndirilməsinə  və 

gəlirlərin  artmasına  səbəb  ola  bulər.  Bunun  üçün  də  əhalinin  gəlirlərinin,  onlann 

alıcılıq qabiliyyətinin və dövlət idarəetmə orqanlanmn ev təsərrüfatlarma göstərdiyi 

xidmətlərin həcminin yüksəldilməsi istiqamətində işlər davam etdirilməlidir. 

Azərbaycanda aşağı tələbin formalaşmasma əhalinin pul vəsaitlərini yığmağa 

meylli  olması  və  gəlirlərin  investisiyaya  çevirmək  stimulunun  olmaması  da  təsir 

etmişdir. Ona görə də Azərbaycan istehlakçılan üçün Öz pul vəsaitlərinin müəyyən 

hissəsinin  sonraya  saxlamaq  və  ya  ticarətdə  və  əmanətlərdə  yerləşdirmək  daha 

sərfəlidir  ki,  bu  da  əhalinin  pul  gəlirlərinin  xərclənməsində  öz  əksini  tapır.  İndiki 

vəzi>yəti yaxşılaşdırmaq üçün depozit və kredit faiz dərəcələrinin dövlət maraqlanm 

da nəzərə almaqla müəyyənləşdirmək vacibdir. Pul-kredit siyasətinin yumşaldılması 

yaşayış evlərinin tikintisinə, alınmasma və satılmasına yönəldilən krediti əhəmiyyətli 

dərəcədə  artura  bilər.  Bu  da  öz  növbəsində  investisiya  mallan  (binalar,  inşaat 

maşınları, tikinti materiallan) bazannda yüksəlişə səbəb olar və daxili tələbi artırar. 

İnvestisiya  bazanmn  inkişafı  isə  emal  sənayesində  və  aqrar  sahələrdə 

modernləşdirmə  işlərinin  apanimasmı  sürətləndirər,  onlann  davamlı  renta-  belli 

işləmələri üçün şərait yaradar. Deyilənləri yekunlaşdıraraq, qeyd etmək lazımdır ki, 

müstəqilliyin ilk illərində ölkədə açıq iqtisadi sistemin 

110 

---

qurulması  siyasətinin  həyata  keçirilməsi,  fəal  dövlət  tənzimlənməsindən  imtina 

edilməsi və iqtisadiyyatın tamamilə liberallaşdınlması bəzi uyğun- suzluqlara gətirib 

çıxarmışdır.  Belə  ki,  istehsalın  sahə  və  regional  səviyyədə  diversifikasiykası 

ləngimiş,  pul  kütləsinə  tələb  və  təklif  arasında  natarazlıq  yaranmış,  daxili  bazann 

ödəməqabiliyyətli  tələbi  təklifdən  geri  qalmış,  gəlirlərin  75  faizdən  çoxu 

kompaniyalann  sərəncamında  qalmış,  iş  qüvvəsinə  tələb  və  təklif  arasında 

uyğunsuzluq meydana çıxmış, investisiyalann sahələr arasında bazar mexanizmləri 

vasitəsi ilə axım baş verməmiş, istehlak bazannı təmin edən sahələrdə (xalq istehlakı 

mallan istehsalı, investisiya təyinatlı mallar, maşınqayırma, aqrar sektor) daxili təklif 

daxili  tələbi  təmin  edə  bilməmiş,  mal  və  xidmət  bazannda  inhisarçılıq  və  haqsız 

rəqabət mövcud olmuşdur. Bu da investisiya mallanna tələbatın artmasım ləngidir, 

deməli,  bütünlükdə  ölkə  üzrə  məcmu  tələbi  məhdudlaşdınr.  Hüquqi  və  fiziki 

şəxslərin  gəlirlərinin  qənaət  şəklində  toplanan  hissəsi  investisiyaya  kifayət  qədər 

transformasiya  edilmir.  Bu  da  daxili  istehsalın  artımım  ləngidir,  deməli,  gəlirlər 

azalır, tələb azalır. Qiymətli kağızlar bazan əlverişli olmalıdır ki, əhalinin pul yığımı 

investisiyaya çevrilsin. 

İnkişaif  etmiş  ölkələrin  təcrübəsi  göstərir  ki,  tələb  və  təklifin 

tənzimlənməsində  təkcə  bazar  və  onun  qanunlan  kifayət,  etmir.  Dövlət  rəqabət 

mühiti  yaratmalıdır  ki,  tələb  və,təklif  bazar  mexanizmi  işləyə  bilsin.  Bəzi  alimlər 

təklif edirlər ki, məşğulluğu, krediti və pul kütləsini idarə etmək vasitəsi ilə tələbi 

tənzimləmək  lazımdır.  Digərləri  vergi  və  investisiya  siyasətində  dəyişiklik  etmək 

yolu ilə təklifin tənzimlənməsini tövsiyyə edirlər. 

Qarşılıqlı  borclann  artımının  qarşısmın  aimması,  ödənişlər  prosesinin 

normalaşdınlması  məcmu  tələbin  artmasına  müsbət  təsir  edə  bilər.  Qarşılıqlı 

borclann real səviyyəyə çatdıniması kompaniyalann balansinın yaxşılaş- dınlmasmı 

və investisiyalann müəyyən səviyyəyə qədər artınimasım sti- mullaşdua bilər. 

Taraz  iqtisadiyyatda  artıq  istehsal  gücləri,  artıq  məhsullar,  resurslann 

tətbiqində gərginlik olmamalıdır. Tarazlıq o deməkdir ki, istehsalın ümumi srtukturu 

istehlakın  strukturuna  uyğunlaşdınimışdır.  Bazar  tarazlığımn  şərti  bütün  əsas 

bazarlarda tələb və təklifin tarazlığımn olmasıdır. İqtisadi nəzəriyyə və praktika belə 

bir tarazlığm əldə edilməsini inkişaf etmiş bazar iqti- sadiyyatmın formalaşması kimi 

qiymətləndirir. 

Keynsin fikrincə, makro səviyyədə tarazlığı təmin etmək üçün bazarın daxili 

mexanizmi yoxdur. Bu prosesdə dövlətin iştirakı zəruridir. Yığımla investisiya, pula 

tələblə  təklif  arasında  tarazlıq  təmin  edilməlidir.  Əgər  pul  təklifi  azalırsa,  kredit 

şərtləri sərtləşdirilir, faiz dərəcəsi artınlu*. Bu gün Azərbaycanda pul bazannda belə 

bir natarazlıq yaranmışdır. 

111 

---