Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
2010-2014-cü illərdə iqtisadi inkişaf tempinin (orta illik artım 2,7 faiz) əhəmiyyətli dərəcədə azalması iqtisadi siyasətin icra metod və mexanizmlərində yeni aksentlərin meydana çıxmasım zəruri edir.
Dövlətstatkomun hesabat materiallanndan istifadə etməklə, biz 2000- 2010-cu illərdə Azərbaycan Respublikasımn əmtəə bazannda tarazlığı hesablamışıq (cədvəl 2.11). Bizim hesablamalar göstərir ki, 2010-cu ildə ölkə üzrə məcmu təklif 65,6 milyard manat, ixracda daxil olmaqla, məcmu tələb 52,3 milyard manat təşkil etmişdir. Məcmu tələb məcmu təklifdən 20% az olmuşdur. Bu da əsasən xarici bazarlarda konyukturamn dəyişilməsi və daxili tələbin azlığı ilə izah oluna bilər. Milli bazann tələbi isə cəmisi 29,3 milyard manata və ya məcmu təklifin 45%-nə bərabər olmuşdur. Beləliklə, tədqiq etdiyimiz bütün illərdə məcmu təkliflə məcmu tələb arasında tarazlıq olmamışdır. 2010-cu ildə 2005-ci illə müqayisədə milli bazann məcmu təklifdə payı artmaq əvəzinə azalmışdır. İqtisadi inkişafdakı bu meyl onu göstərir ki, daxili bazarda tələbin artımı xarici bazarda Azərbaycan məhsul- lanna tələbin artımından geri qalır və ölkənin iqtisadi inkişafı xarici kon- yukturadan hələ də çox asılıdır. Məcmu tələbin ancaq yandan birqədər çoxu (56%-i) milli bazarın tələbi hesabına formalaşmışdır ki, bu da məqbul hesab olunmur. İnkişaf etmiş ölkələrdə məcmu tələbin formalaşmasında əhalinin istehlak xərcləri mühüm rol oynayır. 2010-cu ildə Azərbaycanda belə xərclər xeyli artmışdır. Belə ki, məcmu tələbdə əhalinin (ev təsərrüfatlanmn) feıktiki son istehlakdakı xərclərinin xüsusi çəkisi 2005-ci ildəki 26,8%-dən 2010-cu ildə 34,9%-ə qədər çoxalmışdır. 2.11 saylı cədvəldən görünür ki, ölkədə məcmu tələb ixracdan, ümumi yığımdan, son istehlakdan formalaşmışdır. 2005-2010-cu illərdə son istehlak əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır (artım 15,7 milyard manat). 2010-cu ildə son istehlak məcmu tələbin 43%- ni, ixrac 44%-ni, ümumi yiığım isə 13%-ni təşkil etmişdir. Apardığımız he- sablamalarm nəticələrindən görünür ki, milli bazann tələbi 2005-ci ildə mütləq rəqəmlərlə 11,8 milyard manatdan 2010-cu ildə 29,4 milyard manata qədər artmışdır. 2010-cu ildə milli bazann tələbi məcmu tələbin 56%-ni təşkil etmişdir. Milli bazann tələbinin (daxili tələbin) məcmu təklifə nisbəti 2005-ci ildəki 43,8%-dən 2010-cu ildə 44,8%-ə qədər artmışdır. Bu da əvvəlki illərdən fərqli olaraq ümumi yığımm xüsusi çəkisinin 1,8 dəfə azalması hesabma baş vermişdir. 102
Maliyyələşdirmə mənbəyinə görə son istehlak xərcləri 3 qrupa bölünür: ev təsərrüfatlannm - rezidentlərin xərcləri, dövlət idarəetmə orqan- lannın və ev təsərrüfatlanna xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatlanmn fərdi və kollektiv istehlak üçün çəkdikləri xərcləri. Ev təsərrüfatlanmn son istehlak xərcləri onlarm öz gəlirləri hesabına əldə etdikləri istehlak malla- rma və xidmətlərinə faktiki məsrəflərin ölçüsü ilə müəyyənləşdirilir. Dövlət idarəetmə orqanlanmn və qeyri-kommersiya təşkilatlanmn son istehlak xərcləri onlarm cari xərclərinin ölçüsü ilə müəyyənləşdirilir. Dövlət idarəetmə orqanlanmn fərdi istehlaka çəkdikləri xərclər dövlət idarəetmə sektoruna aid edilən təşkilatlann istehlak üçün nəzərdə tutulmuş əmtəələrin alınmasına və xidmətlərin ödənilməsinə çəkdikləri xərclərdən ibarətdir. Bu xərclər dövlət büdcəsi və ya büdcədənkənar fondlar hesabına maliyyələşdirilir. Dövlət idarəetmə orqanlanmn kollektiv istehlaka çəkdikləri xərclərə büdcə təşkilatlan tərəflndən dövlət büdcəsinin hesabına göstərilən və ayn- ayn ev təsərrüfatlannm deyil, bütövlükdə cəmiyyətin tələbatım ödəyən xidmətlərə çəkilən xərclər daxil edilir. Bu göstəriciyə müdafiə xərcləri, ümumi dövlət idarəetməsi, hüquq-mühafizə, elm və elmi xidmət xərcləri (qeyri- bazar), küçələrin abadlaşdırılması və işıqlandmiması, kənd təsərrüfatına xidmət edən təşkilatlann xidmətləri daxil edilir. Fərdi istehlak üçün əmtəə və xidmətləri səhiyyə, təhsil, sosial təminat, mədəniyyət, incəsənət, büdcə təşkilatlan, habelə ev təsərrüfatına xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatları təqdim edirlər. İnstitusional vahid kimi əhali qrupunun gəlir və xərclərinin statistik uçotu «ev təsərrüfatı» anlayışı altında apanlır. Hesablamalan- mız göstərir ki, əgər 2003-cü ildə adambaşına son istehlak xərcləri 617 manat təşkil etmişdirsə, 2010-cu ildə ev təsərrüfatlannm orta hesabla adambaşına illik son istehlak xərcləri 2004 manat, aylıq cəmisi 167 manat təşkil edilmişdir ki, bu da bir çox ölkələrlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə azdır. Bu məsələ daha ətraflı 4.4 saylı paraqrafda verilmişdir. Milli bazarda tələbin strukturunun araşdıniması da maraq doğurur. Son istehlakm və ümumi yığımın dinamikasının təhlili göstərir ki, son illərdə milli bazann tələbini formalaşdıran son istehlakm və ümumi yığımın əhəmiyyətli dərəcədə artımı baş vermişdir. Ev təsərrüfatının son istehlak xərclərinə onlann bütün ticarət müəssisələrindən, şəhər bazarlan və qeyri- mütəşəkkil (küçə) ticarətdən, məişət xidməti müəssisəsi, sərnişin nəqliyyatı, rabitə, mehmanxanalar, pullu xidmətlər göstərən mədəniyyət idarələri, səhiyyə, təhsil müəssisələrindən əmtəə və xidmətlərin əldə olunmasına çəkilən xərclər, həmçinin natura formasında əmtəə və xidmətlərin əldə olunması, özü üçün istehsal olunmuş şəxsi kənd təsərrüfatı məhsulu, şəxsi mənzillərdə yaşayanlar üçün şərti hesablanmış xidmətlər və əmək haqqı kimi ödənilmiş xərclər daxildir. Respublikanın mövcud normativ aktlanna uyğun olaraq ev təsərrüfatlan (ev təsərrüfatı dedikdə büdcəsi və yaşayış yeri ümumi olan bir 103
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|