Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

ümumi  daxili  məhsulun  istehsal  faktorlan  üzrə  təhlili  göstərir  ki,  əmək 

resurslanmn  hesabına  artımın  cəmisi  10  faizi,  kapitalın  hesabına  65  faizi 

formalaşmışdır. 

Məlumat üçün qeyd edim ki, “Azərbaycamn Milli Hesabları”nda “İstehsala 

vergilər”  maddəsində  mənfəət  vergisi,  sosial  vergilər,  lisensiya  haqqı,  icarə  haqqı, 

maliyyə  və  kapitala  görə  vergilər,  ekoloji  vergilər,  beynəlxalq  əməliyyatlara  görə 

vergilər və digər birbaşa vergilər əks etdirilir. “Məhsullara və idxala görə vergilər” 

maddəsi əlavə dəyər vergisini, aksuz- ləri, satışa görə vergiləri, nəqliyyat və rabitə 

xidmərlərinə görə vergiləri, sığorta vergisini, qanunla inhisarçı hesab edilən dövlət 

müəssisələrinin  mənfəətini  (fiksal  inhisarçılann  mənfəəti)  və  sair  dolayı  vergiləri 

əhatə edir. 

Cədvəl 2.4 

Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun gəlir mənbələri üzrə artım 

(mln. manat) 

Gəlir mənbələri

 

2006-2008

 

2006-2010

 

 

Məbləğ

 

%-lə ^

 

Məbləğ

 

%-lə

 

Ümumi daxili məhsulun artımı

 

■ 23079

 

100

 

29942

 

100

 

Ondan:

 

1. Əlavə dəyər, o cUmlədən

 

21216

 

91,9

 

28013

 

93,6

 

Əmək ödənişləri

 

3391

 

14.7

 

3999

 

13,4

 

İstehsala vergilər

 

142

 

0,6

 

95

 

0,3

 

Əsas fondlarm istehlakı

 

878

 

3,8

 

1056

 

3,5

 

Xalis mənfəət

 

16805

 

72,8

 

22863;

 

76,3

 

2.  Məhsullara  və  idxala  vergilər 

(+)

 

1970

 

v8,5

 

2033

 

6,8

 

3. Məhsullara subsidiyalar (-)

 

106

 

0,4

 

102

 

0,4

 

Mənbə: “Azərbc^can Milli Hesabları", Dövlətstatkom, B.. 2012, s.21-26 

əsasında müəllif tərtib etmişdir. 

2.2.

 

İqtisadi inkişafın daxili faktorlarından istifadənin səmərəliliyi 

2003-2011-ci illərdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafımn əsas istiqamətləri üzrə 

həyata  keçirilən  kompleks  tədbirlər  nəticəsində  bütünlükdə  iqtisadi  fəaliyyətin 

mənfəət göstəricisi ilbəil artır. Ancaq ortaya sual çıxır. Fəaliyyətin nəticələrini əks 

etdirən  göstəricilər  istifadə  olunan  resurslarm  həcminə  adekvatdırmı?  Bu  sualı 

cavablandırmaq məqsədilə statistik məlumatlara 

93 

---

müraciət  etmişik.  2012-ci  ildə  müəssisələrin  və  təsərrüfat  təşkilatlanmn  mənfəəti 

26,5 milyard manata yaxın olmuşdur ki, bu da 2010-cu ilə nisbətən 

1.4

 

dəfə  çoxdur  (ABƏŞ-in  payçılannm  neft  hasilatı  üzrə  fəaliyyəti  nəzərə 

alınmaqla).  Zərərin  ümumi  məbləği  1385  mln.  manat  olmuşdur.  İqtisadiyyatda 

yaranan mənfəətin 92 faizdən çoxu və ya 24,4 milyard manatı sənayedə yaranmışdır. 

Sənayedə  formalaşan  mənfəətin  isə  yalmz  7,2  faizi  emal  sənayesində,  90  faizi 

neft-qaz  hasilatında  formalaşmışdır.  Kənd  təsərrüfatı  müəssisələrində  mənfəət  1,2 

dəfə, nəqliyyatda 1,5 dəfə, ticarətdə 1,3 dəfə azalmışdır. 

2012-ci ildə bəzi postsosialist ölkələrində adambaşına ÜDM istehsalı 

2.5

 

saylı  cədvəldə  verilmişdir.  2012-ci  ildə  Azərbaycanda  alıcılıq  qabiliyyətinin 

pariteti əsasında hesablanmış adambaşına ÜDM 10,6 min dollar təşkil etmişdir ki, bu 

da Rusiya ilə müqayisədə 2 dəfə, Qazaxıstan və Belarusiya ilə müqayisədə 1,3-1,5 

dəfə azdır. Azərbaycanın bu göstəricisi Pribaltika Respublikalanndan 2 dəfəyə qədər. 

Şərqi Avropanın postsosialist ölkələrindən Slovakiya, Slovaniya, Ruminiya, Polşa və 

s. müqayisədə 1,5-2,5 dəfə az olmuşdur. 

Rusiya  adambaşına  ÜDM  görə  Polşanı  və  Estoniyam  üstələmişdir. 

Qazaxıstan və Azərbaycan Türkiyənin səviyyəsindən 1,3-1,8 dəfə dala qalır. 2012-cı 

ildə  alıcılıq  qabiliyyətinin  paritetliyinə  görə  ümumi  daxili  məhsulun  (ÜDM) 

adambaşma  Avropa  İttifaqı  ölkələrində  istehsalı  32  min  dollar,  Almaniya,  İsveç, 

Avstriya,  Fransa,  İngiltərə  kimi  )mksək  gəlirli  ölkələrdə  isə  35-41  min  dollar, 

Avropanın postsosialist ölkələrində 16-26 min dollar olmuşdur. 

Ölkənin  iqtisadi  inkişaf  modelinə  qiymət  verərkən  onun  qünya  iqtisadi 

sisteminə  inteqrasiya  səviyyəsinə,  dünya  bazannda  rəqabətqabiliyyətinə  və  ixracın 

strukturuna  diqqət  yetirilməlidir.  Rəqabətqabiliyyətliliyini  xarakterizə  edən 

göstəricilərdən  biri  adambaşına  qeyri-neft  sektorunun  məhsullan-  nın  ixracıdur. 

2010-cu ildə Azərbaycan adambaşına 2924 dollar dəyərində məhsul ixrac etmişdir ki, 

onun da 155 dollan və ya 5,3 faizi qeyri - neft-qaz məhsullanmn payına düşmüşdür. 

Xidmət  və  kənd  təsərrüfatı  sektorlannda  iqtisadi  araşdırmalar  göstərir  ki, 

Belarusiyaya nisbətən Azərbaycamn xidmət sektorunda əmək məhsuldarlığı 4 dəfə, 

Qazaxıstana nisbətən 4,8 dəfə, Litvaya nisbətən 9 dəfə aşağıdır 

94 

---

(cədvəl  2.6).  Litva  Respublikasında  ölkə  əhalisinin  hər  nəfərinə  görə  5382  dollar, 

Qazaxıstanda 2859 dollar, Almaniyada 23,2 min dollar dəyərində xidmət göstərilirsə, 

Azərbaycanda  -  546  dollar  dəyərində  xidmət  göstərilmişdir.  Daha  ətraflı  2.6  saylı 

cədvəldə verilmişdir. Azərbaycanda kənd təsərrüfatmda əmək məhsuldarlığı Litva ilə 

müqayisədə 7,8 dəfə, Belarusiya ilə müqayisədə 5 dəfə, MDB-nin digər ölkələri ilə 

müqayisədə 3-3,5 dəfə, ABŞ-la müqayisədə 87 dəfə, Almaniya ilə müqayisədə 23 

dəfə  aşağıdu:  (cədvəl  2.7).  İşləyənlərin  sayı  isə  qat-qat  çoxdur.  Məsələn, 

Azərbaycanda Almaniya ilə müqayisədə kənd təsərrüfatmda işləyənlərin sayı 20 faiz, 

Belarusiyaya nisbətən 1,8 dəfə, Litvaya nisbətən 6,5 dəfə çoxdur. 

Cədvəl 2.5 

Postsosialist ölkələrində adambaşına ümumi daxili məhsul 

(alıcılıq qabiliyyətinin paritetliyinə görə, dollar) 

S.s

 

Ölkələrin adı

 

2010-cu il

 

f

 

2012-ci il

 

1

 

Azərbaycan

 

9892

 

10624

 

2

 

Qazaxıstan

 

11301

 

13917

 

3

 

Rusiya

 

19227

 

23501

 

4

 

Ruminiya

 

14643

 

16518

 

5

 

Ukrayna

 

6312

 

7421

 

6

 

Gürcüstan

 

4730

 

5902

 

7

 

Bolqarıstan

 

13617

 

15933

 

8

 

Özbəkistan

 

2859

 

)■ 3591

 

9

 

Polşa

 

18796

 

22162

 

10

 

Estoniya

 

19470

 

23065

 

11

 

Slovakiya Respublikası

 

22546

 

25300

 

12

 

Belarus

 

12694

 

15592

 

13

 

Latviya

 

15928

 

20969

 

Mənbə: 

http (data.worldbank.org) əsasında müəllif tərtib etmişdir. 

Regionlann 

iqtisadi-sosial 

inkişafmın  ikinci  Dövlət  Proqrammm 

hədəflərindən  biri  əmək  məhsuldarlığmm  yüksəldilməsi  hesabma  iqtisadiyyatın 

səmərəliliyini  artırmaqdan  ibarət  olmuşdur.  Müəllifin  hesablamalan  göstərir  ki, 

2010-cu  ildə  2005-ci  illə  müqayisədə,  Azərbaycanda  əmək  məhsuldarlığı  1,9  dəfə 

artmışdır  (cədvəl  2.8).  Bu  artım  tempi  iqtisadiyyatda  məşğul  olanlarm  orta  illik 

saymm,  demək  olar  ki,  sabit  qalması  (orta  illik  artım  2,2  faiz)  və  ümumi  daxili 

məhsulun hər il orta hesabla 16,4 faiz artımı 

95 

---