Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

Cədvəl 2.2 

Azərbaycan sənayesinin strukturu 

(müvafiq illərin faktiki qiymətləri əsasında, yekuna görə faizlə) 

s

.

 

s.

 

İqtisadi fəaliyyət sahələri

 

2005

 

2009

 

2010

 

2013

 

 

Cəmi

 

100

 

100

 

100

 

100

 

1

.

 

Mədənçıxarma sənayesi

 

67,1

 

76,7

 

78,9

 

77,2

 

2

.

 

Emal sənayesi

 

25,9

 

17,3

 

15,9

 

16,5

 

 

ondan; - neftemalı

 

9.9

 

8,6

 

8,2

 

7,6

 

 

-qeyri-neft emal sənayesi

 

16,0

 

8,7

 

7,7

 

8.9

 

3

.

 

Sənayenin digər sahələri

 

6,7

 

6,0

 

5,2

 

6,3

 

Mənbə: 

“Azərbaycanın sənayesi". Dövlətstatkom, 2014, s.3I 

Beləliklə,  bazar  iqtisadiyyatının  tələblərinə  uyğun  institusional  sistemin 

qurulması, ümumi daxili məhsulun 1990-cı ilin həcminə nisbətən çox olması, onun 

strukturu və işçilərin iqtisadi sektorlar və mülkiyyət formalan üzrə bölgüsü əsasında 

Azərbaycan bazar iqtisadiyyatlı inkişaf etməkdə olan ölkə hesab oluna bilər. 

Beynəlxalq  təcrübə  göstərir  ki,  inkişafm  industrial  mərhələsində 

iqtisadiyyatın özəyini yüksək dəirəcədə inkişaf etmiş emal sənayesi, yüksək texnoloji 

istehsal və xidmət sahələri təşkil etməlidir. Bu müddəalara da uyğun ölkənin iqtisadi 

inkişaf  modeli  və  onun  idarəetmə  mexanizmləri,  metodlan,  qanunvericilik  bazası 

yaradılır. 

Yuxanda əks etdirilən miqyaslı uğurlarla yanaşı diqqətə çatdırmaq istəyirəm 

ki,  Azərbaycanın  dövlət  büdcəsinin  neft  sektorundan  asılılığı  hələ  də  davam  edir. 

Belə ki, 2013-cü ildə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 60 faizə qədəri (58,2%) bilavasitə 

Dövlət Neft Fondundan transfer hesabına yaranmışdır. 

Azərbaycanda  iqtisadi  artımın  (ümumi  daxili  məhsulun)  iqtisadi  sektorlar 

üzrə formalaşmasımn tədqiqi göstərir ki, artım əsasən mədənçıxarma sənayesinin və 

xidmət sektorunun hesabına formalaşmışdır (cədvəl 2.3). Ən az artım aqrar sektorda 

yaranmışdır.  2006-2010-cu  illərdə  ümumi  daxili  məhsulun  artımımn  94%-i  əlavə 

dəyərin, 6,8%-i isə vergilərin hesabma baş vermişdir. Artımın 47%-i mədənçıxarma 

sənayesinin, 8,0%-i tikintinin, 2,9%-i xidmət sektorlanmn hesabına təmin edilmişdir. 

Kənd təsərrüfatında məşğul olanlann sayı (birinci sektor) ikinci sektorda (sənaye və 

tikinti) işləyənlərin ümumi saymdan 2,8 dəfə çox (2010-cu il) olmasma baxmayaraq, 

artımın ancaq 4%-i kənd təsərrüfatında yaranmışdır. Böyük potensialı olma- 

91 

---

sına baxmayaraq, bu sektorda yaranan əlavə dəyər hətta tikinti sektorundan da azdır. 

Əgər  1996-2000-cı  illərdə  ümumi  artımın  35%-ə  qədəri  bütünlükdə  xidmət 

sektorlanmn hesabına əldə edilmişdirsə, sonrakı illərdə artımda bu sektorun xüsusi 

çəkisi xeyli azahmş və 29,4 faiz təşkil etmişdir. 

2006-2010-cu  illəri  əhatə  edən  apardığımız  hesablamalann  nəticəsində 

müəyyən edilmişdir ki, ümumi daxili məhsulun artımımn 76 faizə qədəri müəssisə və 

təşkilatlann  xalis  mənfəəti  hesabına  əmələ  gəlmişdir  (cədvəl  2.4).  İqtisadi  artımın 

(ümumi daxili məhsulun) gəlir mənbələri üzrə formalaşmasında sənayenin xam neft 

və qaz hasilatı sektoru həlledici rola malik olmuşdur. Belə ki, bütünlükdə sənayedə 

yaranan  xalis  mənfəətin  61  faizi  mədənçıxarma  sənayesinin  payına  düşmüşdür 

(2010-cu ildə), ölkənin ümumi daxili məhsulu 30 milyard manat artmışdır. Onun da 

cəmisi 13 faizi əmək ödənişləri və 7,1 faizi bütün növ vergilər üzrə yaranmışdır. 

Cadvəl 

23

 

Azərbaycanda iqtisadi sektorlar üzrə artım (mln. manat) 

iqtisadi sektorlar

 

1996-2000

 

%-lə

 

2001-2005

 

%-lə

 

2006-2010

 

%-lə

 

Ümumi daxili məhsul

 

2584,4

 

100

 

7158

 

100

 

29942

 

100

 

1. Əlavə dəyər, o cümlədən

 

2458,4

 

95,1

 

6537,3

 

91,3

 

28013

 

93,6

 

Mədənçıxarma sənayesi

 

1020

 

39,5

 

3979

 

55,6

 

14198

 

47,4

 

Sənaye

 

1117

 

43,2

 

3939,2

 

55

 

15752

 

52,6

 

Kənd təsərrüfatı

 

215

 

8,3

 

330,5

 

4,6

 

1200

 

4,0

 

Tikinti

 

228,6

 

8,8

 

883,6

 

12,3

 

2267

 

7,6

 

Xidmət sahələri

 

898

 

34,8

 

1384

 

19,4

 

8794

 

29,4

 

2. Məhsullara və idxala vergilər

 

92,4'

 

3,6

 

628,3

 

8,8

 

2033

 

6,8

 

3. Məhsullara subsidiyalar (-)

 

33,6

 

1.3

 

8,1

 

0,1

 

102

 

0,4

 

Mənbə: 

«Azərbaycanın  milli  hesablan»,  Dövlətstatkom,  B..  2012,  s.20-26  əsasında 

müəllif tərtib etmişdir. 

Xalis  mənfəətin  bu  qədər  yüksək  xüsusi  çəkisi  əmək  ödənişlərinin  və 

vergilərin,  xüsusilə  mədənçıxarma  sənayesində  payımn  çox  aşağı  olması  ilə  izah 

edilir. Məsələn, emal sənayesində yaranan əlavə dəyərin 16 faizi, tikintidə 15, xidmət 

sektorunda  44faizi  əmək  ödənişləri  təşkil  etdiyi  halda,  neft-  qaz  hasilatında  bu 

göstərici  cəmi  3  faizdir.  Bu  sektorda  vergilərin  xüsusi  çəkisi  cəmisi  0,3  faizdir 

(2010-cu il). Vergilərin payı tikintidə 9, emal sənayesində 0,9, xidmət sektorlannda 

0,8  faizdir.  Bütünlükdə  ölkə  üzrə  istehsala  vergilərin  çox  az  səviyyədə  (0,5  faiz) 

olması  diqqəti  cəlb  edir.  Yaranmış  bu  vəziyyətin  araşdıniması  xüsusi  tədqiqat 

aparmağı tələb edir. 

92 

---