Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İnvestisiyalann həcmi, mənfəət və maya dəyəri göstəriciləri statistikada müvafiq illərin qiymətlərilə hesablandığına görə bizim tədqiqatlarda iqtisadi səmərəlilik göstəricilərini hesablamaq üçün ümumi milli gəliri, ümumi daxili məhsul və əsas kapitala investisiyalann həcmi həm müvafiq illərin cari qiymətlərilə, həm də müqayisəli qiymətlərlə götürülmüşdür. Əsas kapitala investisiyalann iqtisadi səmərəlilik əmsalım (En) ölkə üzrə ''ümumi milli gəlir” və "ümumi daxili məhsul” göstəricilərinə əsasən hesablamışıq. Sənaye üzrə investisiyalann iqtisadi səmərəlilik əmsalı sənayedə yaranan əlavə dəyərin (müvafiq illərin qiymətləri ilə və müqayisəli qiymətlərlə) və mənfəət göstəricilərinin (cari qi)m[iətlərlə) əsasında müəyyən edilmişdir. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, Azərbaycamn Milli Hesablannda Dövlətstatkom tərəfindən üç ad altında milli gəlirin göstəricisi hesablamlır: "Ümumi milli gəlir”, "Sərəncamda qalan milli gəlir”, "Sərəncamda qalan xalis milli gəlir”. Əvvəllər deyildiyi kimi, "Ümumi milli gəlir” ümumi daxili məhsuldan, qalan dünyadan alınmış və qalan dünyaya verilmiş əmək haqqının, mülkiyyətdən alınmış və mülkiyyətdən verilmiş gəlirlərin saldosundan ibarətdir. "Ümumi milli gəlir”ə alınmış və verilmiş cari transfertlərin saldosunu əlavə etməklə “Sərəncamda qalan milli gəlir” hesab- lamr. "Sərəncamda qalan xalis milli gəlir” “Sərəncamda qedan milli g- əlir”dən əsas fondlann illik istehlakı qədər azdır. İnvestisiyalann iqtisadi səmərəliliyini hesablayarkən “ümumi milli gəlir” göstəricisindən istifadə etmişik. “Sərəncamda qalan milli gəlir”ə cari trasfertlər əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilirlər. Cari transfertlər elə əməliyyatlardır ki, bu zaman bir institusional vahid (sektor) başqa bir institusio- nal vahidə (sektora) əvəzində heç nə almadan əmtəə, xidmət və ya pul vəsaiti təqdim edir. Transfertlər pul və ya natura şəklində verilə bilərlər. Beləliklə, cari transfertlərin artmasının və ya azalmasımn investisiya ilə bağlılığı yoxdur. Bu səbəbdən “sərəncamda qalan milli gəlir” göstərici investisiyalann ölkə ü 2U’ə iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etmək məqsədi ilə istifadə olunması obyektiv deyil. “Sərəncamda qalan xalis milli gəlir”də əsas fondlann istehlakı (amortizasiya) əks olunmur. Ancaq beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, bazar sistemində amortizasiya təsərrüfat subyektlərinin gəliri hesab olunur, özü də vergitutma bazası olan ümumi mənfəətin tərkibinə daxil edilir. Bütün bu deyilənləri nəzərə alsaq, investisiyalann iqtisadi səmərəliliyini təyin etmək baxımından ən məqsədəuyğun göstərici "ümumi milli gəlir” göstəricisidir. Bizim fikrimizcə, ölkə üzrə “ümumi milli gəlir” və iqtisadi sektorlar üzrə "mənfəət” və "əlavə dəyər” göstəriciləri investisiyalann iqtisadi səmərəliliyini daha obyektiv xarakterizə edir. Çünki müasir şəraitdə ölkə üzrə iqtisadi fəaliyyətin son nəticədə əsas məqsədi həm mənfəəti və həm də işçilərin əmək haqqını artırmaqdır. “Ümumi daxili məhsul” göstəricisi mülkiyyətdən alınmış və mülkiyyətdən verilmiş gəlirləri özündə 83
əks etdirmir. Halbuku, ölkədə mülkiyyətin yaradılması bilavasitə investisiyalarla bağlıdır. Mənfəət norması əsas kapitaldan istifadəyə görə gəliri ifadə edir. Metodologiyada deyilir ki, dövr ərzində fond verimi ümumi daxili məhsulun və ya ümumi əlavə dəyərin əsas fondların orta dəyərinə nisbəti ilə müəyyən edilir. Ümumi daxili məhsulun eneıji tutumu istehsalatda istehlak edilmiş natura ifadəsində eneıjinin ümumi daxili məhsula bölməklə hesab- lamhr. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən hazırlanmış metodologiyaya əsasən istehsalın səmərəliliyi qiymətləndirilərkən aşağıdakı göstəricilər də nəzərə alınmalıdır. -aralıq istehlakm buraxılışda xüsusi çəkisi; -ümumi daxili məhsulun eneıji tutumu. Dövlət proqnozlannda və statistik uçotda dövlət büdcəsinin gəlirlərinin ümumi daxili məhsulda payı Dövlət Neft Fondundan transferi daxil etməklə hesablayırlar. Bizim fikrimizcə, metodologiya baxımmdan bu yanaşma düzgün deyil. Çünki ümumi daxili məhsul il ərzində yaranan yeni dəyəri, Neft Fondundakı ehtiyat isə keçmiş illərdən daxil olmalan da özündə əks etdirir. Bu yanaşma o zaman məntiqə uyğtm olardı ki, neft fondundan transfer müvafiq ilin gəlirləri çərçivəsində olsun. Başqa sözlə illik gəlir Dövlət Neft Fondunun öz illik cari və investisiya xərclərini ödəyirsə və artım qalan hissə dövlət büdcəsinə transfer edilirsə, onda bu transfer daxil edilməklə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin ümumi daxili məhsula nisbəti müəyyən edilə bilər. Göstərilən bizim yanaşmaya 2013-cü ilin proqnoz göstəricilərinin misalmda bir daha aydınlıq gətirmək istərdim. Dövlət Neft Fondunun gəlirləri 11482 mln. manat, cari və investisiya xərcləri 2053 mln. manat planlaşdmlmışdır. Fondun 9429 mln. manat sərbəst gəliri qaldığı halda, dövlət büdcəsinə transfer 11350 mln. manat nəzərdə tutulmuşdur. Beləliklə, 1921 mln.manat məbləğində transfer keçmiş illərin gəlirlərindəndir. ölkədə əmək məhsuldarlığınm artınlması iqtisadi inkişaf modeli ilə bilavasitə bağlı olduğuna görə və eyni zamanda onun səmərəliliyini əks etdirən göstərici kimi 2000-2010-cu illərdə bu göstəricinin faktiki durumunu hesablamışıq və əmək məsrəflərinin səmərəliliyini qiymətləndirmişik. Azərbaycan Respublikası üzrə əmək məhsuldarlığı ümumi daxili məhsulun müqayisəli qiymətlərlə həcmini iqtisadiyyatda məşğul olanlarm sayına bölməklə müəllif tərəfindən müəyyən edilmişdir. Ümumi daxili məhsulu müqayisəli qiymətlə ifadə etmək üçün belə qiymət kimi 2000-ci ilin qiymətləri qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikasınm Dövlət Statkomunun müqayisəli qiymətlərlə hesabladığı illik artım templərini zəncirvari indekslər metodu əsasmda, 2000-cı ildən başlayaraq, bir-birinə vurmaqla 2010-cu ildə ümumi daxili məhsulun 2000-ci ilə nisbətən artım tempi müəyyən edilmişdir. 84
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|