Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
olur. Əmək bazannda tarazlıq təkliflə tələbin uyğunluğunda ifadə olunur. Əmək bazannda tarazlıq pul formasında əmək haqqı tarifinin, kapital bazarında tarazlıq isə faiz dərəcəsinin çevikliyi hesabına təmin edilir. Qənaətin həcmi (kapital təklifi) planlaşdınlan investisiyamn həcmindən az olarsa (əlavə kapitala tələbdən) faiz dərəcəsi yüksəlir, nəticədə, investisiyaya tələb tam ödənilmir. Beləliklə, kapital bazarında tarazlıq müəyyən taraz faiz dərəcəsi mövud olanda yaranır. Əmək və kapital bazarlannda əldə edilən tarazlıq əmtəə bazannda da tarazlığa gətirib çıxanr. Belə ki, ev təsərrüfatlan istehsaldan əldə etdikləri gəlirləri əmtəə və kapital bazarlan arasında bölüşdürürlər. Əmtəə bazannda onlar istehlak mallanm və xidmətlərini satın alırlar, kapital bazannda gəlirlərin xərclənməyən hissəsini, yəni qənaəti investisiya kimi təklif edirlər. Sahibkarlar istehsal etdikləri məhsullan əmtəə bazannda ev təsərrüfatlanna satmaqla onlann istehlak tələblərini, özlərinin isə investisiya tələblərini ödəyirlər. Başqa sözlə investisiya mallan alırlar (maşın, avadanlıq, xammal, materialllar). Bu əsərdə əmtəə, kapital, əmək bazarlannda tarazlıq qiymətləndirilir. İqtisadi tarazlığın hər üç bazardakı vəziyyətinə iqtisadi inkişaf modelinin təsiri baxımmdan yanaşılu. Neoklassik məktəbin nümayəndəsi Alffed Marşalm fikrincə, tarazlıq vəziyyətində tələbin qiyməti təklifin qiymətinə bərabərdir, istehlakın həcmi təklifin həcminə uyğundur, istehsal tələbdən asılı olaraq onun həcmində artır və ya azalır. Tələb və təklif taraz halında olarkən vaxt vahidində (il, rüb və s.) istehsal olunan malın sayı taraz say, onun satıldığı qiymət isə taraz qiymət adlamr. İqtisadiyyatın vəziyyətindən asılı olaraq, neoklassiklər ya dövlət tənzimlənməsi barədə C.Keynsin tövsiyyələrindən, ya
da^ iqtisadiyyata dövlətin müdaxilə etməsinin məhdudlaşdınimasım nıəqsədəuyğun hesab edən iqtisadçılann reseptindən istifadə etməyi məsləhət görürlər. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində tələb və təklif arasmdakı tarazlığın yaradılması qiymət mexanizmindən də şox asılıdır. Monoqraflyanm 5.8 saylı paraqrafm- da bu məsələyə bir daha qayıdacağıq. Əgər tələb cəmiyyətdə istehsal olunan məhsuldan azdırsa, onda uyğunsuzluq baş verir, məhsulun bir hissəsi satılmır. Qiymətlər təklif və tələbi tarazlaşdıra bilmirlər. Tələbin artması halında qiymətlər yüksəlir, tələb aşağı düşəndə qiyməylər əvvəlki səviyyədə qalurlar. Hər yerdə əmək haqqı azalanda əhalinin alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşür, mallara tələb azalır, istehsal ixtisar olur, bu da öz növbəsində işsizliyin art- masma gətirib çıxanr. C.Keyns belə nəticəyə gəlir ki, ictimai istehsalın və məşğulluğun həcmi, onlann dinamikası təklif amilləri ilə yox, ödəməqa- biliyyətli tələb amilləri ilə müəyyən edilir. Məcmu tələbin atnmım iki amil ləngidir. Birincisi, istehlakçılann psixologiyası. Gəlirin artımı ya bütünlükdə mallann alınmasına sərf edilir, ya da onun bir hissəsi qənaətə yönəldilir. Gəlir artdıqca istehlaka meyl azalır, yığıma meyl artır. İkinci amil kapital qoyuluşunun iqtisadi səmərəliliyinin aşağı düşməsidir. Kapitalın 79
məhsuldarlığının azalması qanununa görə yığım kapitalımn həcminin artması ilə mənfəət norması azalır. Azərbaycanda kredit faizinin dərəcəsi mənfəət normasından yüksək olduğuna görə istehsalın kreditin hesabına genişləndirilməsi və modemizasiyası az cəlbedicidir. Çünki bu mənbə hesabına istifadə olunan investisiyalar yüksək gəlir əldə etməyə təminat vermir. Belə şəraitdə investisiya mallarma da tələb az olur. C.Keyns hesab edirdi ki, ödəmə qabiliyyətli tələbin yüksəldilməsində həlledici rolu investisiya oynayır. Milli iqtisadiyyatda investisiyanı artırmaq üçün təklif olunur ki, kredit faizi aşağı salınsın ki, kreditin faizi ilə kapital qoyuluşunun gözlənilən mən- fəətlilik səviyyəsi arasındakı fərq artsın, yəni kapitalın mənfəətlilik səviyyəsi kredit faizindən yüksək olsun, investisiyanın səmərəlilik həddi yüksəlsin. Bu halda sahibkarlar pul vəsaitlərini qiymətli kağızlara yox, istehsalın inkişafına yönəldirlər. Səmərəli tələbi stimullaşdırmaq üçün C.Keyns, eyni zamanda, dövlət xərclərinin, dövlət investisiyalarımn və mallann tədarükünün artınlmasını tövsiyyə edir. O, nəzərdə tutur ki, investisiyaların birbaşa təklifi üçün dövlət öz üzərinə daha çox məsuliyyət götürməlidir. Onun fikrincə, dövlətin investisiya fəaliyyəti, hər şeydən əvvəl, müəssisələrin tikilməsinə, yeni rayonlann inkişafına, yolların çəkilməsinə yönəldilməlidir. C.Keysnin nəzəriyyəsində ən az gəliri olan sosial qruplann xeyrinə gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi də nəzərdə tutulur. Belə siyasət bu sosial qrupun tələbinin artmlmasına, kütləvi alıcılann pul tələbinin yüksəldilməsinə səbəb olur. C.Keysnin nəzəriyyəsini əsas tutaraq, Azərbaycanda daxili istehlakm həcmi artınlmalıdır ki, nəticədə, istehsalın genişlənməsinə şərait yaradılsın, əlavə işçilər cəlb olunsun, işsizlərin sayı azalsın. Adətən tarazlığa ya tələbin məhdudlaşdıniması, ya da resurslann artıniması və ya onlardan istifadənin yaxşılaşdınlması vasitəsilə nail olunur. Milli təsərrüfatın tarazlığı həm bazann, həm də istehsalın tarazlığmdan ibarətdir, istehsal sferasında baş verən disproporsiyalar, pozuntular hökmən əmtəə, əmək və kapital bazarlannda da tarazlığın pozulmasma gətirib çıxardır. Bazar tarazlığı problemini L.Valras, C.Robinson, E.Çemberlin, C.Klark təhlil etmişlər. Valras qanunu adım almış müddəada deyilir ki, tarazlıq vəziyyətində bazar qiyməti xərclərin son həddinə bərabər olmalıdır. Beləliklə, ictimai məhsulun dəyəri onun istehsalında istifadə olunmuş istehsal faktorlannm bazar dəyərinə bərabərdir; məcmu tələb məcmu təklifə bərabərdir; qiymət və istehsalın həcmi artmır və azalmır. Bu nəzəri konsepsiya əsasmda tərtib edilmiş Valras modeli ümumi model hesab edilir. L.Val- rasa görə tarazlıq vəziyyətinin olması üç sərti nəzərdə tutur: -
qiymət müəyyyən edilir; -
mallara və xidmətlərə tələbin və təklifin həcmi bərabərdir və onlar daimi, dəyanətli qiymətlər əsasmda satılırlar; 80
Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|