Eimi redaktor: Rəyçilər: Ağasəlim Ələsgərov

Aktivlərin ölkədən getməsi şəraitində təkcə milli gəlir göstəricisi milli iqtisadi 

inkişaf modelini qiymətləndirmək üçün “işləmir”. Bundan başqa ölkənin milli gəliri 

xarici  borcun  artması  hesabına  da  yarana  bilər,  bu  da  milli  təhlükəsizlik  və 

makroiqtisadi  sabitlik  baxımından  məqbul  sayılmır.  Eyni  zamanda  investisiyalann 

həcmi  və  onlann  nəticəsini  əks  etdirən  göstərici  (effekt)  əhatə  dairəsinə  görə 

müqayisə edilə bilən olmalıdır. Milli iqtisadiyyata yönəldilən investisiyalar yerli və 

xarici  investorlara  məxsusdur.  Ancaq  xarici  investorlar  etdikləri  investisiyalann 

müqabilində əldə etdikləri effektin müəyyən hissəsim qanuni əsaslarla öz ölkələrinə 

köçürürlər.  Deməli,  ölkənin  ümumi  milli  gəlirini  azaldırlar.  Bunu  nəzərə  alanda, 

inkişaf  modelini  qiymətləndirərkən  ümumi  milli  gəlir  və  investisiyalar  müqayisə 

olunmaz həcmdə olurlar. Belə şəraitdə qiymətləndirmənin mütləq göstəricisi ümumi 

daxili  məhsul  ola  bilər.  Çünki  xarici  investisiyalann  hesabına  yeni  iş  yerlərinin 

yaradılması cari transferləri artıran amildir. Lakin hökumətin məqsədinə ümumi milli 

gəliri  artırmaq  da  daxil  olduğuna  görə  inkişaf  modelinin  qiymətləndirilməsinin 

göstəricilər sistemi əsasmda müəyyən edilməsi məntiqə uyğun olar. Yuxanda deyilən 

motivasiyanı  əsas  tutaraq,  ölkələrin  gəlirlilik  səviyyəsini  hesablamaq  üçün  Dünya 

Banla  adambaşına  düşən  ümumi  milli  gəliri  (ÜMG,  alıcılıq  qabiliyyətinin 

paritetliyinə görə) əsas meyar kimi qəbul etmişdir (84, ^009). Dünya ölkələri 3 qrupa 

bölünmüşdür: aşağı gəlirli ölkələr (adambaşına ÜMG 905 dollardan çox olmamaqla), 

orta gəlirli ölkələr (905 dollardan 11116 dollara qədər), yüksək gəlirli ölkələr (11116 

dollardan  çox  olmaqla).  Bu  məqsədlə  bu  əsərdə  göstəricilər  sistemindən  istifadə 

olunur. 

Azərbaycamn  milli  iqtisadi  inkişaf  modelini  aşağıdakı  göstəricilər  sistemi 

vasitəsi ilə araşdınimasım və qiymətləndirilməsini ‘həyata keşir- mişik: 

-istehsal amillərindən istifadənin səmərəsi; 

-əmtəə, kapital və əmək bazarlannda tarazlıq; 

-ümumi milli gəlir (ümumi həcm və adambaşına istehsal); 

-ümumi daxili məhsul (ümumi həcm və adambaşına istehsal); 

-ümumi mənfəət və xalis mənfəət, istehsalın mənfəətlilik səviyyəsi; 

-iqtisadiyyatın sahə strukturu və onun əsas sahələrinin illik artım tempi; 

-dövlət büdcəsinin ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi; 

-əhalinin həyat səviyyəsi və məşğulluq; 

-ümumi milli gəlirin dövlət, təsərrüfat subyektləri və ev təsərrüfatlan arasında 

bölüşdürülməsi. 

Bu  malaoiqtisadi  göstəricilərin  həcmi,  dinamikası,  atrım  tempi  bütünlükdə 

ölkənin  resurslanndan  istifadənin  hesabına  əldə  edilən  ümumi  sosial-  iqtisadi 

inkişafın sdvi>yəsini xarakterizə edir. Bu göstəricilərdə həm 

77 

---

resurslann  mövcudluğu,  həm  də  onlardan  istifadənin  təşkilati,  hüquqi  və  iqtisadi 

mexanizmlərinin  mütərəqqiliyi  öz  əksini  tapn.  İstifadə  olunmuş  (və  ya  olunan) 

resurslann  hər  vahidindən  cəmiyyətin  və  ya  təsərrüfat  subyektinin  nə  dərəcədə 

yararlanmasım səmərəlilik anlayışı özündə əks etdirdiyinə görə, bu məqsəd üçün bu 

tədqiqat  işində  bir  neçə  sosial-iqtisadi  səmərəlilik  əmsallanndan  istifadə  olunur: 

kapitalverimi, kapitaltutumluluğu, materialtu- tumluluğu, eneıjitutumluluğu, işsizlik 

norması, əmək məhsuldarlığı, rentabellik. Ümumi daxili məhsulun artımında kapital 

və  əmək  resurslannm  rolunu  qiymətləndirmək  məqsədilə  onlara  çəkilən  xərclərin 

səmərəliliyi müəyyən edilir: fond verimi və əmək məhsuldarlığı. Ona görə ki, istehsal 

faktorlarının ümumi məhsuldarlığı çox aşağı olduğu halda, kapital və əmək rasurs- 

larma  xərclərin  artıniması  artım  tempinin  yüksəldilməsinə  təsir  edən  ən  birinci 

faktordur. 

İndiki  dövrdə  iqtisadi  inkişafın  əsas  məqsədlərindən  biri  istehsal 

resurslanndan  istifadənin  səmərəliliyini  yüksəltməkdir.  Bu  səmərəlilik  müxtəlif 

göstəricilərlə  xarakterizə  olunur.  Onlardan  biri  mənfəət,  digəri  əmək 

məhsuldarlığıdır. Statistikada ancaq balans mənfəətinin ölkə və iqtisadi sahələr üzrə 

(sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti və s.), iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə isə ümumi və 

xalis mənfəətin uçotu aparılır. Əmək məhsuldarlığı göstəricisinin ölkə üzrə statistik 

uçotu apanlmır. Əmək məhsuldarlığı göstəricisinin mütləq həcmi və dinamikası bu 

tədqiqatın  müəllifi  tərəfindən  hesablanmışdır.  Hesablamalarda  zəncirvari  indeks 

metodundan istifadə edilir. Əmək məhsuldarlığının artım tempi ilə işçilərin sayı və 

əmək  haqqı  fondunun  artım  templəri  arasındakı  nisbətlər  də  bu  tədqiqat  işində 

istifadə olunur. 

Hal-hazırda  ölkənin  iqtisadi  inkişafında  qiymətləndirmə  göstəticisi  kimi 

ümumi  daxili  məhsul  çıxış  edir,  iqtisadi  fəaliyyət  sahələrində  ölkə  və  region  üzrə 

əmək  məhsuldarlığı,  fondverimi,  investisiyaların  səmərəlilik  əmsalı,  metal,  enerji, 

əmək haqqı tutumluğu, mənfəətlilik (rentabellik) kimi göstəricilər tamamilə yaddan 

çıxan İmişdir. 

Ölkənin  iqtisadi  inkişaf  modelinin  qiymətləndirilməsində  istifadə  edilən 

“iqtisadi  tarazlıq”  göstəricisi  iqtisadi  nəzəriyyəyə  görə  bütün  bazarlarda  (əmtəə, 

əmək,  kapital,  pul  bazarlannda)  tələb  və  təklifin  bərabərliyi  başa  düşülür.  İqtisadi 

tarazlıq iqtisadi sisteminin elə vəziyyətidir ki, orada ölkənin bütün iqtisadi resurslan 

istifadə  olunur.  Əmtəə,  əmək,  pul  və  kapital  bazarları  bir-birilə  sıx  əlaqəlidir  və 

qarşılıqlı təsir qüvvəsinə malikdirlər. 

Əmtəə bazannda tarazlıq o deməkdir ki, milli istehsalın ümumi stuk- turunun 

istehlakm strukturuna uyğımlaşdınlması əsasında təkliflə tələb üst- üstə düşür. Belə 

bir tarazlığın əldə edilməsini inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatının formalaşması kimi 

də qiymətləndirirlər. Kapital bazannda tarazlıq o zaman yaranır ki, ölkə üzrə qənaət 

investisiyalann həcminə bərabər 

78 

---