ödəməqabiliyyətini artırmaq; kredit likvidliyini artırma və kredit verilməsi prosesinin
bərpası; investorların maliyyə institutlanna və maliyyə bazarla- nna olan təsirini
artırmaq; real iqtisadiyyatın və ÜDM-un artıniması nəzərdə tutubnuşdur.
İlk növbədə Amerika dövləti tərəfindən bankların səhmlərinin satın alınması
nəzərdə tutulurdu. Ancaq bu plandan sonrada vəziyyət düzəlmədi. Əksinə, maliyyə
bazarlan bu plana güvənmədiyini göstərdi. İstər Amerikada, istərsə də İngiltərə,
Almaniya, Fransa, İtaliya, Koreya İspaniya və digər inkişaf etmiş ölkələrdə yerli
banklar böyük miqdarda ipoteka qiymətli kağızlara investisiya etmişdirlər. İpoteka
bazanndakı problemlər nəticəsində həmin banklar ağır itkilərə məruz qalmışdılar.
Hal-hazırda Amerika dünya miqyasında valyuta və iqtisadi münasibətlərin
qurulmasmda monopolistdir. İndi bəzi ölkələr yeni maliyyə arxitekturasının
yaradılması ideyası ətrafında məsləhətləşmələr apanrlar. Belə mərkəzlərə iddiyalı
ölkələr sırasında Rusiya və Çin də vardır.
Amerikamn düşdüyü vəziyyət göstərdi ki, cəmiyyəti bütöv bir sistem olaraq
görməli və gəlir bərabərsizliyi mümkün qədər aradan qaldmlmalıdır. Əhalinin işsizlik
problemini həll etmək, onlara daha yüksək və daimi gəlir əldə etmək imkam
verilməlidir.
y
Amerika Birləşmiş Ştatlannda XX əsrin 80-cı illərinə qədər iqtisadiyyatda
dövlətin rolu daim yüksəldilmişdir. Bu da öz ifadəsini federal və yerli büdcələr
vasitəsi ilə ümumi daxili məhsulun daha çox hissəsinin dövlət tərəfindən yenidən
bölüşdürülməsində əks olunmuşdur (34 faiz). ABŞ Prezidentləri R.Reyqamn və
C.Buşun siyasəti həm birbaşa dövlət vəsäİtləri, həm də vergi güzəştləri vasitəsi ilə iri
biznesin müdafiəsinə istiqamətlənmişdir.
(60, S.612).
Sonrakı dövrdə etatistik
nəzəriyyə (cəmiyyətin inkişafında dövlətin apancı rolunu təqlid edən nəzəriyyə)
praktikadan müəyyən qədər uzaqlaşmağa başlamışdır. Hal-hazırda iqtisadiyyatda
dövlətin rolunun optimal- laşdınlmasına cəhd edilir.
Amerika modeli sahibkarlığın stimullaşdıniması və əhalinin ən fəal hissəsinin
varlanması prinsipi üzərində qurulmuşdur. Tədqiqatçılar Amerika modelinin
şəxsiyyətin, xüsusi mülkiyyətin və özəl sahibkarlığm azadlığına əsaslandığım
vurğulayırlar. Müsbət xüsusiyyətləri olan amerika modelinin mənfi cəhətləri də
vardır: xroniki büdcə defisiti, mənfi ticarət və tədiyyə balansı, böyük həcmdə xarici
borc, ipoteka bazannm qeyri-sabitliyi (65, s.l 16- 121). Burada sosial bərabərliyin
təmin olunması bir vəzifə kimi dövlətin qarşısında qoyulmur. Dövlətin vəzifəsi sabit
konyukturanı və iqtisadi tarazlığı təmin etməkdir. Ancaq 2011-ci ilin axırlannda ABŞ
Prezidenti Barak Obama bildirmişdir ki, amerikalılann gəlirləri arasında artan
qeyri-bərabərlik ölkənin orta təbəqəsinə təhlükə yaradır (31, 08.12.2011). Amerika
mətbuatı hesab edir ki. Barak Obama özünün prezident kompaniyası üçün əsas
29
mövzu kimi sosial təbəqələşmənin qaşısını almaq və orta təbəqənin mü> dafiəsi ilə
məşqul olmağı seçmişdir. Prezidentin fikrincə, Amerika elə bir ölkə olmalıdır ki,
adamlar öz ailələri üçün kifayət qədər pul qazana və mənzil ala bilməli, cuzi
əmanətlər yaratmalı və pensiyaya çıxdıqdan sonra özünü təmin edə bilməlidir.
Teodor Rüzveltin dövlətin roluna baxışlanna istinad edərək, o bildirmişdir ki, yalmz
güclü mərkəzi hökumət sadə amerikahlan iri biznesin tamahından qoruya bilər. ABŞ
konqresinin büdcə idarəsinin mə- lumatma əsasən, ölkənin ən zəngin adamlan olan
bir faiz amerikalı son 30 il ərzində milli gəlirdə payını iki dəfədən çox artmışdır. Bu
rəqəm 8 faizdən 17 faizədək yüksəlmişdir.
Ölkədə mövcud olan müəssisələrin (firmalann) 20 faizini təşkil edən və
işçilərinin sayı 500 nəfərdən çox olan iri korporasiyalar ümumi satışın 90 faizə
qədərini təmin edirlər. İşçilərinin sayı 100 nəfərə qədər olan firmalar kiçik biznes,
100 nəfərdən 500 nəfərə qədər olanlar isə orta biznes kateqoriyasına aid edilirlər.
Təkcə Federal büdcə xərclərinin 60 faizə qədəri insan resurslanmn (təhsil, səhiyyə,
sosial təminat və digərlərinə) inkişafına xərclənir. ABŞ-ın ümumi daxili məhsulunun
80 faizə qədəri xidmət sahələrində yaranır. Emal sənayesinin inkişafının əsas
istiqaməti kapital, material və eneıjitutumlu sahələrdən yüksək ixtisaslı işçi
qüvvəsinə və elmi texniki tərəqqiyə əsaslanan eimtutumlu sahələrə keçməkdir. Kənd
təsərrüfatı məhsulları üzrə regionlar ixtisaslaşdınimışdır. Dövlət federal xərclərinin
30 faizi elmi-texniki araşdırmalara sərf edilir. İşsizliyə görə orta aylıq müavinət 1100
dollara yaxındır. ABŞ standartlanna, görə adambaşına illik gəlir 9,6 milyon dollardan
(gündəlik gəlir 26 dollar, 53, 12.07.2008) az olarsa, bu, kasıbçılıq sayılır (2004-cü il).
Ekspertlərin fikrincə, ABŞ iqtisadiyyatmm spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
daxili tələb təklifdən, dövlət xərcləri onun gəlirlərindən, idxal isə ixracdan çoxdur.
1.2.2.
İqtisadi inkişafın Yaponiya modeli
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ölkənin iqtisadi inkişaf modeli
iqtisadi sistemin inkişaf mərhələsindən asılı olaraq formalaşdırılır. Bu baxımdan
ikinci dünya müharibəsində sonra XX əsrin 90-cı illərinə qədər industrial cəmiyyət
formalaşdıran Yaponiyamn o dövrdəki iqtisadi inkişaf modeli inkişaf etməkdə olan
ölkələr üçün etalon hesab edilir. O dövrdəki modelin fərqləndirici cəhəti dövlətin
iqtisadiyyata yüksək dərəcədə müdaxiləsi, bazar elementlərinin zəifliyi və biznesin
təşkilinin spesifik forması - biznes sferasında qruplaşma olmuşdur.
Artım siyasətinin strateji istiqaməti kapital yığımmm hərtərəfli sti-
mullaşdınlması olmuşdur. Bu strategiya özəl müəssisələrin daxili və xarici
investisiyalannın, elmi-texniki tərəqqinin və ixracın stimullaşdınl-ması
30