illər ərzində dövlət büdcəsinə ödənilməli olan 1 milyard 400 milyon vəsait
fermerlərin sərəncamında qalmışdır (31, 26.12.2013). Dünya təcrübəsini və iqtisadi
nəzəriyyənin tələblərini əsas tutaraq duzgun olar kı, bu vergi güzəştləri, əwəla, ancaq
strateji xarakterli kənd təsərrüfatı məhsullannm isteh- salçılanna, özü də müəyyən
müddətə və o şərtlə verilsin ki, istehsalçılar güzəştdən əldə etdikləri maliyyə
vəsaitlərini investisiya kımı təsərrüfatlarda istifadə etsinlər. Djözgün olar ki, kənd
təsərrüfatı məhsullanmn istehsalçıla- nna müəyyən müddətə vergi dərəcələri aşağı
səviyyədə müəyyən edilsin. Bu tədbir sahənin investisiya təminatım xeyli
yaxşılaşdıra bilər. Düşünürük ki, məqsədəuyğun olar ki, kənd təsərrüfatı subyektləri
adi qaydada vergiyə cəlb edilsinlər və vergidən daxil olan vəsaitlər ünvanlı qaydada
investisiya kimi istifadə edilsin. İ.e.d. İslam İbrahimovun fikrincə, əkinə yararlı
torpaqlardan üzürsüz səbəblərə görə ardıcıl olaraq iki ildən artıq əkin üçün istifadə
etməyən torpaq mülkiyyətçilərinə qarşı torpaq vergisinin müəyyən misli miqda- nnda
cərimə tətbiq etmək müsbət nəticə verə bilər (35, 06.12.2013). Burada göstərmək
lazımdır ki, aqrar sektorda təsərrüfat subyektlərinin maliyyə nəticələrinin
hesablanması və uçotunun institusional xarakterli çətinlikləri mövcuddur. Belə ki,
2013-ci ilin əvvəlinə bu spktorda fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərinin cəmisi
bir faizə qədəri müəssisə statusuna malikdirlər və mühasibat sənədləşdirilməsi
aparırlar. Qalanlan ailə^ təsərrüfatlandır. Məhz buna görə də ölkə üzrə mənfəət
göstəricisinin statistik uçotu aqrar sektoru tam əhatə edə bilmir.
Mülkiyyət formasmdan asılı olmayaraq, xalq istehlakı mallarmm yerli
istehsalçılanna və kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən müəssisələrə (alkoqollu
içkilər və tütün məmulatları istisna olmaqla), müddəti göstərilməklə, əhəmiyyətli
vergi güzəştləri edilməsi düzgün olardı. Həmiiı sahələrin is- tehsalçılan, habelə
rəqabət qabiliyyətli yeni məhsullar istehsal edən müəssisələr istehsal gücü istifadəyə
veriləndən ən azı iki il (istehsal gücünün mənimsənilməsi müddəti) müddətinə
vergidən azad edilsə düzgün olar. Ancaq bu güzəştlərin
0 şərtlə verilməsi məqsədə
uyğundur ki, güzəşt hesabma əldə edilən vəsaitlər əsas kapitala investisiya kimi
yönəldilsin. Mənfəətin investisiya məqsədi ilə istehsala yenidən qoyulan hissəsi
(reinvestisiya) ya vergidən azad olunmalıdu (2002-ci ilə qədər olduğu kimi), ya da
müəyyən müddətə qeyri-neft sənaye və aqrar sektorun prioritet sahələrində aşağı
dərəcə ilə vergiyə cəlb olunmalıdır. Bu tədbirlər ölkədə yerli istehsalın inkişafına,
xüsusi ilə kənd yerlərində investisiya təminatı yaratmaq və daxili bazan yerli
məhsullarla daha çox təmin etmək məqsədinə xidmət edə bilər.
2015-
ci ilə qədər banklar tərəfdən əhalinin əmanətləri üzrə faiz
məbləğlərindən, investisiya qiymətli kağızlar üzrə divident və faizlərdən gəlir vergisi
tutulmamışdır ki, bunu da tam əsaslandınimış hesab etmək olmaz. Bu hal üzrə
güzəştin şamil ediləcəyi gəlirin həddinin müəyyən edilməsi düz
431
gün olardı. Məsələn, səhmlər və istiqrazlar üzrə mənfəət vergisinin dərəcəsi, başqa
ölkələrdə olduğu kimi, onun məbləğindən asılı olaraq müəyyən edilə bilərdi. Ancaq
bu mənbədən gəlirlər əsas kapitala investisiya üçün istifadə olunarsa o, vergidən azad
oluna bilərdi. Banklarda depozitlərin uzun müddətə yerləşdirilməsini və sonradan
investisiya krediti kimi verilməsini stimullaşdırmaq məqsədi ilə məqsədəuyğun
olardı ki, ölkədə bank faizlərinin və dividentlərin vergidən azad edilməsi barədə
güzəşti ancaq uzun (2 ildən çox) müddətə qoyulmuş əmanətlərə və qiymətli kağızlara
şamil edilsin, qısa müddətə qoyulmuş depozitlərdən gəlirlər vergitutma obyekti elan
edilsinlər.
Azərbaycan Respublikasının milli hesablannda nəzərdə tutulduğu kimi mal
(xidmət) bazannda payı 35%-dən çox olan adi inhisarçılann əlavə mənfəətinin
vergiyə cəlb olunması düzgün olardı.
Azərbaycan Respublikasmın Vergilər Naziri bildirmişdir ki, əvvəllər özəl
sektorlar qanuni şəkildə vergiyə cəlb olunmayıblar. İndi onlardan qanuni vergi tələb
etdikdə hay-küy salırlar. Özəl sektorlardan yığılan verginin həcmi faktiki yığıla
biləcək həcmin 50 faizidir (35, 12.04. 2001). 2006-cı ilin birinci yansımda Vergilər
Nazirliyi 13 mindən çox obyektdə, yəni nəzarət tədbirləri,həyata keçirilən
obyektlərin üçdə birində qanun pozuntusıma yol verildiyim aşkar etmiş və onlan 1,2
mln. manat məbləğində cərimə etmişdir (31, 18.08.06). 2013-cü ilin təkcə mart
ayında 3,8 mindən çox vergi ödəyicisi tərəfindən qanunvericiliyin pozulması faktı
aşkar edilmişdir (31,
06.04.2013)
. Təkcə 2013-cü ildə Vergilər Nazirliyinin müvafiq departamen- ti
tərəfindən 383 cinayət işinin istintaqı tamamlanmışdır. 2014-cü ildə Vergilər
Nazirliyinin müvafiq qurumu tərəfindən 971 cinayət işi başlamimışdır ki, bu da
2013-cü ilə üisbətən 2 dəfə çoxdur. Araşdırmalar zamam dövlət büdcəsinə əlavə
olaraq 17 mln. manata qədər vəsaitin daxil olması təmin edilmişdir. Vergilərdən
yayınma hallan əsasən ticarət və tikinti-təmir sek- torlannda baş verir. Yoxlamalar
apanimış vergi ödəyicilərinin 99,4%-də vergi qanunvericiliyinin pozulması hallan
aşkar edilmişdir. 2015-ci ilin ancaq fevral ayında vergi orqanlan tərəfindən həyata
keçirilmiş tədbirlər zamanı 5375 vergi ödəyicisində qanunvericiliyin pozulması
faktlan, o cümlədən 167 vergi ödəyicisinin vergi orqanlannda uçota durmadan
fəaliyyət göstərdiyi, 701 vergi ödəyicisinin xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunan
fəaliyyət növləri ilə belə razılıq (lisenziya) almadan məşğul olduğu müəyyən
edilmişdir. 223 vergi ödəyicisi tərəfindən 591 nəfər fiziki şəxsin əmək müqaviləsi
bağlamadan işə cəlb edildiyi, 231 vergi ödəyicisi tərəfindən fərqlənmə nişanı
olmadan avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin daşındığı, 65 vergi ödəyicisində aksiz
markalan ilə müvafiq qaydada markalanmamış mallar olduğu aşkar edilmişdir
(36,13-19.03.2015).
2015-
ci ilin əvvəllərində Vergilər Nazirliyi bəyan etmişdir ki, spirtli içkilər və
tütün məmulatlannm istehsalı ilə məşğul olan
müəssisələr təqdim
432