11
hüdudlarında əsasən qapalı, bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə
inkişaf etməsi faktı ilə əlamətdar olmuşdur.
Monoqrafiyada Azərbaycan İntibahı probleminə müəyyən
münasibətin bildirilməsi zəruri hesab olunmuşdur. Bu problemə
yanaşma tərzi formalaşdırılarkən dünya elminin həmin məsələyə
münasibəti qısaca nəzərdən keçirilmişdir.
AraĢdırmanın mənbə zəmini haqqında monoqrafiyanın I
fəslində ətraflı şəkildə bəhs olunur. Bu fəsildə orta çağların
Azərbaycan mədəniyyətinin öyrənilməsinə yardım edə biləcək
ilkin qaynaqların əsas kütləsi nəzərdən keçirilmişdir.
Tədqiqat iĢinin təcrübi dəyəri aşağıdakılardan ibarətdir.
-
Orta çağların Azərbaycan mədəniyyəti ölkənin III əsrə
qədərki ictimai-iqtisadi, siyasi, etno-mədəni təkamül
tarixinə istinadlanmışdı. Bu böyük tarixi dövrün
Azərbaycan mədəniyyəti xalqımızın təkamülündə
mühüm keyfiyyət mərhələsi idi və milli mədəni sistemin
sonrakı inkişafının əsası olmuşdur. Monoqrafiyada
problemin nəzəri cəhətləri araşdırılır, bu sahədə mövcud
olan kulturoloji və tarixi araşdırmalar təhlil olunur, orta
çağların
mədəni-tarixi
prosesləri
tədqiq
edilir.
Mahiyyətcə, bütün bunlar Azərbaycan mədəniyyəti
tarixinə
aid
olan
qeyri-tarixçi
araşdırmalarına
əhəmiyyətli tarixçi əlavəsidir.
-
Monoqrafiyada çox böyük tarixi dövrün (III-XVIII
əsrlər) Azərbaycan mədəniyyətinin təkamülü prosesi
başlıca araşdırma obyektinə çevrilmişdir. Məhz bu,
Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi prosesində təqdim
olunan tədqiqat işinin əhəmiyyətini müəyyənləşdirir.
-
Araşdırma nəticəsində əldə olunmuş nəticələrdən
tədqiqat işində göstərilmiş istiqamətlərdə (mədəniyyət
nəzəriyyəsi
və
mədəniyyət
tarixi,
Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişafının ictimai-iqtisadi və siyasi ilkin
şərtləri,
orta
çağların
müxtəlif
yüzilliklərində
Azərbaycan mədəniyyəti) xüsusi kursların keçirilməsi,
xalqın tarixinin tədrisi, təbliği zamanı istifadə oluna
bilər.
12
Monoqrafiya işi Azərbaycan MEA-nın A.Bakıxanov adına
Tarix İnstitutunun «Azərbaycanın orta əsrlər tarixi» şöbəsində
yazılmış və müzakirə olunmuşdur.
Əsərin yazılması və çapa hazırlanmasında AMEA-nın
müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor O.Ə.Əfəndiyev
başda olmaqla «Azərbaycanın orta əsrlər tarixi» şöbəsinin
əməkdaşlarının bir sıra qeyd və təklifləri nəzərə alınmışdır.
Müəllif onlara, habelə Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov adına
Tarix İnstitutunun rəhbərliyinə öz dərin minnətdarlığını bildirir.
1
Дружинин Н.М. Воспоминания и мысли историка, с. 5 – бу вя бундан
сонракы тяръцмяляр мцяллифиндир, ясярлярин няшр или вя щяъми
щаггында мялумат «Истифадя олунмуш мянбя вя ядябиййатын сийа-
щысы»нда верилмишдир.
2
Rəsulzadə M.Ə. Çağdaş Azərbaycan tarixi, s. 105.
3
Yenə onun. Azərbaycan Cümhuriyyəti, s. 95.
4
Бах: Гасымов Х.С. Культура Азербайджана в XVI-XVII вв. Авторефе-
рат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических
наук. Баку, 1992, 23 с.
5
Бах: Yenə onun. Azərbaycan mədəniyyəti (XVI-XVII əsrlər). Bakı, Nurlan,
2002, 170 s.
13
I FƏSIL
BAġLICA MƏNBƏLƏRĠN VƏ ELMĠ
ƏDƏBĠYYATIN ĠCMALI, AZƏRBAYCANIN
ĠSLAMAQƏDƏRKĠ MƏDƏNĠ TƏKAMÜL
PROSESĠNƏ ÜMUMĠ BĠR BAXIġ
§ 1. BaĢlıca mənbələr.
Azərbaycan mədəniyyətinin orta çağlar ərzindəki təkamül
tarixinin
araşdırılması prosesində dövrün yazılı ilkin
qaynaqlarından istifadə olunması labüd və zəruridir. Tarixi
prosesi əks etdirən və xalqın keçmişinin öyrənilməsi işini xeyli
asanlaşdıran tarixi mənbələrə dövrümüzə qədər gəlib çatmış
maddi mədəniyyət abidələri və yazılı qaynaqlar daxildir.
Müxtəlifliyi və zənginliyi ilə fərqlənən maddi mədəniyyət
abidələri arxeologiya elminin araşdırma obyekti olduğu üçün
onların ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilməsini zəruri hesab
etmədik. Təbiidir ki, araşdırma gedişində maddi mədəniyyət
abidələrinin elmi təhlilinin nəticələri olan tədqiqat əsərlərindən
kifayət qədər istifadə olunmuşdur. Buna görə də başlıca diqqəti
yazılı mənbələrə yönəltmək fikrindəyik. Nəzərdən keçirilən
çoxəsrlik tarixi dövrün yazılı qaynaqlarının əsas kütləsi ərəb və
fars dillərindədir. Ərəb və fars dillərində tərtib olunmuş həmin
əsərlərin (əsasən təsviri səciyyə daşıyan salnamələr,
«ümumdünya» və regional miqyaslı tarixi hadisələri əks etdirən
əsərlər, tarixi dastanlar və s.) xeyli qismi hələ Azərbaycan dilinə
tərcümə olunmamışdır. Bu mənbələrin Azərbaycan dilinə
tərcümə olunması işi yalnız son 10-15 il ərzində sürətlənmişdir
və bu hal daha çox Azərbaycanın XX yüzilliyin sonlarına doğru
yenidən siyasi müstəqillik qazanması ilə bağlıdır. Orta çağlar