Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 ərib» əsəri xüsusi yerlərdən birini tutur. Alimin digər «Mücəm əl-buldan» və «Kitab əl-müştərik» əsərləri isə bu janra aid olmasalar da, azərbaycanlılar və onların dili, dini, dünyagörüşü, incəsənət, beynəlxalq əlaqələr və s. haqqında məlumat verirlər». 29 Müəllifin «həm coğrafi, həm də ədəbi lüğətləri Azərbaycanın məşhur şəxsiyyətlərinin adlarını üzə çıxarmaqla yanaşı monqollara qədərki dövrün elmi həyatı, o cümlədən Azərbaycanla müsəlman dünyasının digər ölkələri arasında baş verən elmi-ədəbi əlaqələri öyrənmək baxımından olduqca qiymətli mənbələrdir». 30 Coğrafi lüğət olan «Mücəm əl-buldan» böyük kompilyativ əsərdir. «Burada çoxu bizə gəlib çatmayan yüzdən artıq ilk mənbədən istifadə edilmişdir». 31
mə əl-ədəb fi mücəm əl-əlqəb» («Ləqəblər lüğətindəki məlumatların qısaldılmış toplusu») adlı əsərinin Azərbaycan mədəniyyətinin XIII əsrin II yarısında – XIV əsrin əvvəlindəki inkişafı prosesini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Araşdırıcıların ixtiyarında olan bu əsər vaxtilə 50 cilddən ibarət olmuş böyük əsərin yalnız müxtəsər formasıdır. 32 Bağdadda anadan olmuş, 14 yaşında monqollara əsir düşmüş ibn əl-Füvati dövrünün məşhur astronomu və elm təşkilatçısı, dövlət xadimi Nəsirəddin Tusinin təklifi ilə Marağa rəsədxanası nəzdində olmuş
kitabxananın xazini
(mühafizəçisi) vəzifəsində çalışmışdır. O, ömrünün 56 ildən artıq qismini öncə Marağa rəsədxanasının kitabxanasında (burada 400 min cild kitab vardı) və əl-Müstənsiriyyə mədrəsəsinin kitabxanasında (80 min cild) çalışmış, oradakı kitablardan lazımınca bəhrələnmişdir. İbn əl- Füvati mahir xəttat kimi tanınmış, dövrün bir çox elmi biliklərinə yiyələnmiş, bir sıra dövlət vəzifələrində olmuş, tərcüməçi kimi də fəaliyyət göstərmişdir. 33 Onun əsərində dövrün tanınmış Azərbaycan alimləri, mədəniyyət xadimləri, ilahiyyatçıları, onların Azərbaycanda, habelə İslam Şərqinin başlıca mədəniyyət mərkəzlərində fəaliyyətinə dair mühüm məlumatlar vardır. Bu əsərdə 19 mədrəsə, xüsusilə Bağdadda fəaliyyət göstərmiş mədrəsələr haqqında məlumatlar verilir. 34
Həmin mədrəsələrin çoxunda dövrün Azərbaycan mədəni
24 xadimləri təhsil almış, müəllimlik etmişdir. «Təlxis» Azərbaycan mədəniyyəti tarixi üzrə qiymətli mənbədir və özündə başqa mənbələrdə olmayan, az tanınan və nadir məlumatları ehtiva edir». 35
Azərbaycan mədəniyyətinin araşdırılması gedişində əhəmiyyət kəsb edən ərəbdilli mənbələrdən biri də Bədrəddin Mahmud əl-Ayninin (1363-1451) «İqd əl-cuman fi tarix əhl əz-zaman» («Dövrün şəxsiyyətlərinin tarixi haqqında mirvari boyunbağı») əsəridir. 36 «Öncə 24 cilddən ibarət olmuş bu əsər 8 cild halına salınmış, daha sonra isə 4 cilddə təqdim olunmuşdur». 37 Mənşəcə türk olmuş Bədrəddin Mahmud əl- Ayni Misirin türk mənşəli məmlük sultanlarına xidmət etmiş, bir neçə məntəqədə baş qazı vəzifəsini yerinə yetirmiş, uzun müddət diplomatiya sahəsində çalışmış, mədrəsədə tarix, hüquq, hədis, qrammatika fənlərindən mühazirələr oxumuşdur. O, Qahirə şəhərində Ayniyyə mədrəsəsini təsis etdirmişdi. 38 Əsərin Azərbaycan tarixilə bağlı olan IV cildi 1224-cü il hadisələrinin təsviri ilə başlanır. 39 Dövrün (XIII-XV əsrin I yarısı) başlıca hərbi-siyasi, diplomatik hadisələri bu cilddə öz əksini tapmışdır. Bu dövrdə Azərbaycanda elmin müxtəlif sahələrinin əlverişli şəraitdə inkişaf etməsi faktı əl-Ayninin əsərlərində tədqiq olunur, dövrün tanınmış Azərbaycan alimlərinin adları sadalanır, Nəsirəddin Tusinin fəaliyyətinin əsas nəticəsi olmuş Marağa rəsədxanası barədə xeyli
məlumat verilir.
40
Müəllif Azərbaycanda memarlığın inkişafı faktına xüsusi fikir vermiş, Əlişah məsçidinin xarici görkəmi, daxili quruluşu, fəaliyyəti haqqında ətraflı məlumat vermiş, Sultaniyyə şəhərinin salınması, memarlıq komplekslərinin («Arquniyyə», «Qazaniyyə», «Sultaniyyə» və s.) yaradılması məsələlərinə xeyli diqqət yetirmişdir. Əl-Ayni inşaat işlərində minlərlə insanın iştirak etdiyini xüsusilə qeyd edir. 41 Bu mənbə məlumatlarından «belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, ilk monqol yürüşlərindən sonra potensialı zəifləmiş Azərbaycan mədəniyyəti tezliklə yeni inkişaf imkanları qazanmışdı… Əsrin II yarısından etibarən yeni qüdrətli dövlətin mərkəzinə çevrilən Azərbaycan mədəni inkişaf prosesində əski mövqeyini bərpa etdi. Vaxtilə Azərbaycanı tərk
25 etmiş alim və mütəfəkkirlər, mahir sənətkarlar vətənə qayıtdılar, hakim sülalənin himayəçiliyi şəraitində fəaliyyətlərini davam etdirdilər». 42 Təbiidir ki, Bədrəddin Mahmud əl-Ayni müasiri olmadığı zamanların tarixi hadisələrini, faktlarını ərəbdilli, farsdilli mənbələrdən əxz etmiş, həmin məlumatları öz əsərinə əlavə etmişdir. Beləliklə, uzun müddət ərzində həyat və fəaliyyəti, başlıca əsəri xüsusi araşdırma obyektinə çevrilməmiş Bədrəddin Mahmud əl-Ayninin Azərbaycan mədəni mühiti ilə bağlı olan məlumatları bizim üçün çox mühümdür. İran tarixçisi, coğrafiyaşünası Həmdullah Mustovfi əl- Qəzvininin (1281/82-1349/50) «Tarixi-qozide» («Seçilmiş tarix»), «Nüzhət
əl-qülub» («Qəlblərin əyləncəsi»), «Zəfərnamə» əsərləri vardır. O, vəzir Fəzlullah Rəşidəddinin yanında maliyyə məmuru işləmişdir. Onun birinci əsərində xürrəmilər hərəkatı, Şirvanşahlar sülaləsi, Səlcuq sultanları, Eldənizlər sülaləsi, II əsərində Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti, şəhərləri, elm və mədəniyyət xadimləri, monqolların hücumu haqqında məlumatlar verilir. 43 Əsərlərini farsca yazmış bu müəllifin «Zeyle-tarixe-qozide» əsəri də vardır. 44
Zəkəriyyə ibn Məhəmməd ibn Mahmud əl-Qəzvini (1203- 1283) ərəb tarixçisi və coğrafiyaşünasıdır. Onun «Asar əl-bilad və əxbar əl-ibad» («Ölkələrdəki abidələr və allah bəndələri haqqında xəbərlər») əsərində (1275-1276-cı ildə tamam- lanmışdır) Azərbaycanın şəhərləri, Xətib Təbrizi, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvaninin həyat və fəaliyyətinə dair məlumatlar da vardır. Azərbaycan alimi Əbdürrəşid Bakuvi özünün «Abidələrin» xülasəsi və qüdrətli hökmdarların mö- cüzələri» («Kitab təlxis əl-asar va acayib əl-malik əl-qahhar») əsərini yazarkən Zəkəriyyə Qəzvininin bu coğrafi əsərinə istinad etmişdir. 45
Zeynəddin bin Həmdullah əl-Qəzvini XIV əsrin İran tarixçisidir, Həmdullah Qəzvininin oğludur. O, atasının «Tarixi- qozide» əsərinə 1341-1392-ci illərdə Azərbaycanda və İranda baş vermiş tarixi hadisələrin təsvirini artırmışdır. Əsərdə bu dövrün başlıca hərbi-siyasi hadisələrinin təsviri verilir və bu hadisələrin mədəni mühitə təsiri dərəcəsini öyrənmək
Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|