26
baxımından o, qiymətli mənbələrdən biridir. Ümumiyyətlə,
«XIII-XIV əsrlərdə, Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda
və İranda tarix elmi nəzərəçarpacaq dərəcədə irəliləmişdi. Akad.
V.V.Bartold bu dövrü «Fars (İran) tarixşünaslığının qızıl əsrləri»
adlandırmışdır».
46
Əlaəddin Əta Məlik ibn Bəhaəddin Məhəmməd əl-
Cüveyni (1225/1226-1283) İran tarixçisi, siyasi xadimi
olmuşdur. 1259-cu ildə Hülaku xan onu Bağdad hakimi (məlik)
təyin etmişdi. 1281-ci ildə o, vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. 1282-
ci ildə Elxan Əhməd Tekudar onu dövlət vəzifəsinə qaytardı,
lakin tezliklə o, əmlakı müsadirə olunaraq vəzifədən çıxarıldı.
Cüveyni Arranda vəfat etmişdir. O, 1260-cı ildə 3 cildlik
«Tarixi-cahanguşay» («Dünya fatehinin tarixi») əsərini (farsca)
tamamlamışdır. Əsərdə monqolların Azərbaycana hücumları,
Xarəzmşah Cəlaləddinin ölkəni işğal etməsi, monqolların vergi
siyasətinə qarşı Təbriz əhalisinin çıxışı barədə məlumatlar
vardır.
İran alimi, həkim və tarixçi, dövlət xadimi Rəşidəddin
Fəzlullah Əbülxeyr Həmədani (1247, Həmədan-1318, Təbriz)
«Cami ət-təvarix» («Tarixlərin toplusu») əsərinin (1300 1301-ci
ildə başlanmış, 1310-1311-ci ildə tamamlanmışdır) müəllifi kimi
tanınır. O, Abaqa xanın (1265-1282) dövründə dövlət işinə cəlb
olunmuş, Qazan xanın, Olcaytunun və Əbusəidin vəziri
vəzifələrini icra etmişdir. Rəşidəddin mədəniyyətin inkişafına
himayəçiliyi
ilə
məşhurlaşmış,
Olcaytunun
ölümündə
günahlandırılıb edam edilmişdir. Onun əsas əsəri Azərbaycan
tarixinin mühüm qaynaqlarındandır.
47
«Cami ət-təvarix» əsərində türk xalqlarının tarixinə xüsusi
diqqət yetirilir. XI əsrdən etibarən «türkman» adını daşıyan
oğuzların arasından Səlcuqilər və Osmanlı sülalələrinin
nümayəndələri çıxmışlar. Əsərdə oğuzların tarixi ilk dəfə olaraq
ümumdünya tarixi kontekstində şərh olunur. «Oğuzların
tarixi»nin («Cami ət-təvarix»ə daxil olan hissədir) və ya
«Oğuznamə»nin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, yazılı
mənbələrə deyil, əfsanə ilə gerçəkliyin çulğaşdığı şifahı xalq
yaradıcılığı əsasında yaradılmışdır. «Cami ət – təvarix» əsərinin
27
2 babdan (hissədən) ibarət olan xüsusi qismi türk və monqol
tayfalarının tarixinə həsr olunmuşdur və bu qism əsərin I cildinə
daxildir. Oğuzların Şirvana, Şamaxıya, Arrana, Muğana,
Azərbaycana yürüşlərinə həsr olunmuş hissələr «Oğuznamə»nin
maraqlı fraqmentlərindəndir.
48
Məhəmməd bin Hinduşah Naxçıvani (XIII əsrin sonu –
XIV əsrin II yarısı) bir müddət Elxanilərin sarayında maliyyə
işində çalışmış, Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu vəzir Qiyasəddin
Məhəmməd Rəşidi ilə dostluq etmiş və onun göstərişilə fars
dilində «Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib» («Dərəcələrin təyin
olunmasında katiblər üçün göstəriş») əsərini yazmışdır. Əsərdə
iqtisadi-maliyyə məsələlərindən başqa görkəmli dövlət, elm və
mədəniyyət xadimlərinin həyatı və s. barədə məlumatlar verilir,
buna görə də Azərbaycan mədəniyyət problemlərinin tədqiqi
gedişində istifadəsi zəruri olan mənbələrdəndir.
49
XIV əsrin Azərbaycan tarixçisi Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-
Əhərinin «Tarixe-Şeyx Üveys» ümumtarix əsəri Cəlairi sultanı
Şeyx Üveysə (1356-1374) həsr olunmuşdur. Fars dilində
yazılmış bu əsərin 1304-1359-cu illərdə baş vermiş hadisələrə
həsr olunmuş qismi Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün
qiymətli mənbədir. Əsərdə Elxanilər dövlətinin tənəzzülü və
Cəlairilər dövlətinin təşəkkülü prosesi izlənilir.
50
Haqqında bəhs olunmuş farsdilli «mənbələrin hamısı
ümumi monqol tarixi, daha doğrusu, Hülakular dövlətinin tarixi
nöqteyi-nəzərindən yazılmışdır və tək-tək vilayətlərin, o
cümlədən Azərbaycanın tarixindən ayrılıqda bəhs etmir. Lakin
bir sıra mənbələrdə Azərbaycana xüsusi diqqət yetirilmiş,
burada baş vermiş hadisələrin təsvirinə geniş yer verilmişdir.
Bu, bir tərəfdən Azərbaycanın Hülakular dövlətinin mərkəzi
vilayəti və Təbrizin paytaxt şəhəri olmasından irəli gəlmişdisə,
digər tərəfdən əsərin müəllifinin özünün Azərbaycana bəslədiyi
səmimi münasibətdən doğmuşdur… Bu cəhətdən Azərbaycan
tarixçisi Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhərinin «Tarixe Şeyx Üveys»
əsəri müstəsna əhəmiyyət kəsb edir».
51
Gəncəli Kirakos (Kirakos Qandzaketsi) təqribən 1200/01-
1271/72-ci illərdə yaşamış, tarixçi olmuşdur. O, erməni dilində
28
yazılmış «Tarix» əsərinin müəllifidir.
52
Əsərdə IV əsrin
əvvəllərindən 1265-ci ilədək baş vermiş tarixi hadisələr öz
əksini tapmışdır. Həmin əsərdə Xarəzmşah Cəlaləddinin və
monqolların Cənubi Qafqaza, Azərbaycana hücumları, bu
hücumların nəticələri haqqında dəyərli məlumatlar vardır.
Müəllif Qafqaz Albaniyasına xüsusi fəsil ayırmışdır. Qeyd
etmək lazımdır ki, əsrlər boyu dövləti olmayan ermənilərin bir
çox (siyasi, mədəni və s.) ehtiyaclarını erməni Qriqoryan kilsəsi
yerinə yetirmiş, tarix elmini daimi nəzarət altında saxlamış,
çoxəsrlik saxtakarlıq ənənələrinin qorunmasına can atmışdır.
Kirakosun bu əsərində də həmin təsir hiss olunmaqdadır.
Nizaməddin Şami (Şənbi, Şənbi-Qazani) Təbrizdə anadan
olmuşdu, doğulduğu yerin adı ilə «Şami» nisbəsi daşıyırdı. O,
1392-ci ilədək Bağdadda yaşamış, Əmir Teymur bu şəhəri
tutduqdan sonra yeni fatehin sarayında xidmətə başlamışdı. O,
hərbi səfərlərdə Əmir Teymuru müşayiət etmişdir. 1401/02-ci
ildə o, Əmir Teymurun göstərişilə fars dilində yeni dövlətin
tarixini yazmağa başladı. Nizaməddin Saminin əsəri «Tarixe-
fütahate-Əmir Teymur Gurqan», yaxud «Zəfərnamə» adlanır.
53
1404-cü ilədək baş vermiş tarixi hadisələri əks etdirən bu əsərdə
Əmir Teymurun yaratdığı yeni dövlət, İran, Azərbaycan və bir
sıra qonşu ölkələrin iqtisadi, siyasi tarixinə dair dəyərli
məlumatlar toplanmışdır. «Əmir Teymurun hərb və zəfərlər
tarixçəsini əks etdirən»
54
bu kitab Azərbaycanın XV əsrin
əvvəlindəki vəziyyətini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir.
Tacəddin əs-Səlmaninin «Tarixnamə» (şərti adıdır)
əsərində 1405-1409-cu illərin tarixi hadisələri təsvir olunur.
«Tarixnamə»də həmin dövrdə Orta (Mərkəzi) Asiyada, İranda
və Azərbaycanda baş vermiş hadisələr öz əksini tapmışdır.
Müəllif şərh olunan tarixi hadisələrin şahidi olduğuna görə bu
əsər
tədqiq
olunan
dövrün
müstəqil
və
qiymətli
mənbələrindəndir. Bütün hökmdarlar kimi Əmir Teymur və
onun xələfləri də özlərinin hökmdarlıq və sərkərdəlik
fəaliyyətlərinin tarixi salnamələrdə əks etdirilməsi qayğısına
qalırdılar. Teymurun varisi Şahrux bir çox istedadlı tarixçiləri
Herata cəlb etmiş, onların fəaliyyəti üçün əlverişli şərait
Dostları ilə paylaş: |