Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 məcmuə səciyyəsi daşıyır. V.V.Bartoldun fikrincə, əl-Nədiminin bu əsəri «İslamın ilk dörd əsrinin ədəbiyyatı və elmi haqqında daim əsas məlumat mənbəyi olaraq qalacaqdır». 16 Xürrəmilik təliminin, hərəkatının mənşəyi və Babək haqqında məlumatlar yalnız ən-Nədiminin bu əsərində qorunub saxlanmışdır. Əbu İshaq İbrahim ibn Məhəmməd əl-Farisi əl-İstəxri, 951-952-ci ildə vəfat etdiyi ehtimal olunan 17
ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı olmuşdur. Onun İranın Fars vilayətindəki İstəxr şəhərində anadan olduğu bəllidir. O, Yaxın və Orta Şərqin bir çox ölkələrini, eləcə də Azərbaycanı səyahət etmiş və təqribən 930-933-cü illərdə «Kitab məsalik əl- məmalik» («Məmləkətlərin yolları kitabı») əsərini Orta Asiya coğrafiyaşünas alimi Əbu Zeyd ibn Səhl əl-Bəlxinin (850-934) dövrümüzə gəlib çatmamış «Süvar əl-əqalim» («İqlimlərin təsviri») əsəri əsasında yazmışdır. Əsərdə İslam ölkələrinin coğrafi, siyasi və iqtisadi vəziyyəti barədə məlumatlar vardır. Əsərin Azərbaycana aid olan hissələrini N.M.Vəlixanlı Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. 18 Əsərdə X əsrin Azərbaycan şəhərləri haqqında məlumatlar vardır. 951-ci ildə Əbülqasım ibn Hövqəl tarixçi əl-İstəxrinin xahişilə onun əsərinə düzəlişlər və əlavələr edərək «Kitab əl-məsalik və-l-məmalik» («Yollar və məmləkətlər haqqında kitab») əsərini tərtib etmişdir. 19
Əbülqasım Übeydullah ibn Abdullah ibn Xordadbehin (Xurdazbih) «Kitab əl-məsalik və-l-məmalik» («Yollar və məm- ləkətlər haqqında kitab») əsəri 20 dövrün öyrənilməsi üçün mühüm mənbələrdən biridir. Mənşəcə fars olmuş müəllif Bağdadda təhsil almış, müxtəlif inzibati vəzifələrdə çalışmış, xəlifə Müstəsimin dövründə (833-842) poçt rəisi («sahib əl- bərid və-l-xəbər») olmuşdur. Vəfatı tarixi dəqiq bəlli olmayan bu müəllifin əsərində Azərbaycanın iqtisadi həyatı, inzibati bölgüsü, vergi sistemi, şəhərləri (Marağa, Ərdəbil, Bərdə, Təbriz, Urmiyə, Bərzənd, Varsan və b.) haqqında da məlumatlar vardır. Coğrafi səciyyə daşıyan bu əsər dövrünün bütün yazılı mənbələri ilə tanış olmuş və onlardan tam istifadə etmiş şəxsin fəaliyyətinin nəticəsidir. Əsər müəllifinin 2 nisbəsi vardı: «Əl-
21 Xorasani» onun bu vilayətdən olduğunu, «əl-Farisi» isə sadəcə fars olduğunu bildirirdi. 21 Məlumat zənginliyi baxımından ibn Xordadbehin əsəri ərəb coğrafi ədəbiyyatının elə əsərləri sırasındadır ki, «bunlarsız orta əsrlər Xilafətinin tarixini tədqiq etmək olmaz». 22 İbn Xordadbehin dövrün tələblərinə uyğun surətdə tərtib olunmuş «Kitab əl-məsalik və-l-məmalik» əsəri tədqiqaçının ona lazım olan məlumatları tapa biləcəyi, bizədək gəlib çatmış, təsviri səciyyə daşıyan ilk coğrafi əsərdir». 23
Şəmsəddin ibn Abdullah Məhəmməd ibn Əbubəkr əl- Müqəddəsi (Əl-Məqdisi) 946/47-1000-ci illərdə yaşamışdır. O, «Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim» («İqlimləri dərk etmək üçün ən yaxşı bölgü») adlı əsərini yazmışdır. Əl-Müqəddəsi Qüdsdə anadan olmuşdu, ərəb coğrafiyaşünas-səyyahı idi. O, islam ölkələrini gəzmiş, şəxsi müşahidələri və tarixi məxəzlər əsasında 985/986-cü ildə qafiyəli nəsrlə bu əsəri yazmış, Azərbaycanı, Arranı və ona qonşu olan qərb ərazilərini bir iqlimdə birləşdirərək onu «ər-Rihab» (geniş ərazi, zəngin yer) adlandırmışdır. Əsərdə Azərbaycanın vilayətləri, nahiyə və şəhərləri (Bərdə, Bakı, Şamaxı, Dərbənd, Varsan, Təbriz, Urmiyə, Marağa, Ərdəbil, Miyanə və b.), sənətkarlıq sahələri, əhalinin məişəti və s. barədə məlumatlar tədqiq olunan dövrün mədəni həyatının öyrənilməsi üçün əhəmiyyətlidir. Əsərdə Azərbaycan şəhərləri əhalisinin dili, dini, mədəniyyəti, şəhərlərin salınma tarixi haqqında 24 dövrün tələblərinə uyğun məlumatlar vardır. Əbu Əli əl-Həsən ibn Əli ibn İshaq ət-Tusi (Nizaməlmülk) 1019-1092-ci illərdə yaşamışdır. O, Səlcuq dövlət xadimi olmuş, Sultan Alp Arslanın (1063-1072) və Məlikşahın (1072-1092) vəziri vəzifəsini tutmuşdır. Nizaməlmülk Səlcuq dövlət aparatının yaranması və inkişafında mühüm rol oynamış, elm və mədəniyyət xadimlərinə himayəçilik etmiş, 1065-1067-ci illərdə imperiyanın bir çox şəhərlərində «Nizamiyyə» mədərəsələri təsis etdirmişdi (1067-ci ildə Bağdadda açılmışdı). O, ictimai və siyasi görüşlərini fars dilində yazdığı «Siyasətnamə» əsərində əks etdirmişdir. Əsərdə Azərbaycan, Xürrəmilər, Babək hərəkatı haqqında da məlumat vardır. Nizaməlmülk bu əsəri 1076-cı ildə
22 «30 fəsildə yazıb Məlikşaha təqdim etmiş», sonralar isə əsərə əlavələr olunmuş, «kitab 50 və ya 51 fəslə çatmışdır». 25
böyük təhlükə oluduğunu və Xilafətin bu təhlükədən qurtulduğunu bu cür ifadə etmişdir: «Mötəsim üç qələbə çalmışdır, hər üçü də İslamın qüvvətlənməsinə səbəb olmuşdur. Biri – Rum (Bizans – red.), ikincisi Babək, üçüncüsü təbəristanlı Maziyar Qəbr üzərindəki qələbə idi. Bu üç qələbədən biri belə baş tutmasaydı, İslam məhv olub gedərdi». 26
əl-Əsir (1160-1233/34) 12 cildlik «Əl-Kamil fi-t-tarix» («Mükəmməl tarix») əsərinin müəllifidir. Əsərdə ən qədim dövrlərdən 1231-ci ilədək baş vermiş hadisələr şərh olunur. Müəllif Azərbaycanın ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına dair (ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi və bundan sonrakı faktlar) zəngin məlumatlar vermişdir. 27 «İbn Əl-Əsirin ət-Təbəri, əl-Bəlazuri və digər müəlliflərə etdiyi əlavələr onun əsərlərini Azərbaycan tarixinə aid mühüm müstəqil mənbə kimi qiymətləndirməyə haqq verir». 28
Tarixçi, coğrafiyaşünas, səyyah, dilçi Yaqut ibn Abdullah ər-Rumi əl-Həməvinin (1179-1229) «Mücəm əl-buldan» («Ölkələrin əlifba sırası ilə siyahısı») adlı coğrafi lüğəti Azərbaycanın və Arranın tarixinin tədqiqi üçün mühüm qaynaqlardandır. Müəllif mənşəcə Kiçik Asiyalı yunan idi. O, başlıca əsərini 1224-cü ildə yazmış, əsərində 16 min toponim, habelə Azərbaycanın təqribən 90 yaşayış məntəqəsi və s. haqqında məlumatlar vermişdir. O, VII-VIII əsrlərdə yaşamış təqribən 1100 nəfər elm, mədəniyyət və din xadimlərinin həyat və yaradıcılığından bəhs edən «İrşad əl-Ərib ilə mərifət əl-ədib» («Ağıllı adamlara yazıçıları tanıtmaq üçün öyüd») və ya «Mucəm əl-udəba» adlı əsərini 1218-ci ildə tamamlamışdır (Əbdələziz əl-Bərdəi, Xətib Təbrizi, Məkki əl-Bərdəi, Səid əl- Əzdi və digər Azərbaycan alimləri haqqında da məlumat vermişdir). Dövrün Azərbaycan mədəni həyatı, mədəniyyət xadimləri haqqında məlumat verən mənbələr arasında «Yaqutun bilavasitə bu janra (bioqrafik janra – red) həsr edilmiş «İrşad əl-
Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|