Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
94 ki, hələ «islama qədər o, ölkənin paytaxtı olmuşdur». 11 Ərəb hökmranlığının ilk dövründə (VII əsrin 40-ci illərinədək) bu şəhər Xilafətin Azərbaycandakı canişinliyinin iqamətgahı olmuşdur. IX əsrin sonu– X əsrin əvvəlində Yusif ibn Əbu Sac Ərdəbili Sacilər dövlətinin paytaxtı etdi. Məhz bu dövrdə şəhər 3 darvazası olan qala divarları ilə əhatə olundu. VIII əsrdən etibarən Xilafət canişini Mərvan ibn Məhəmmədin dövründən (732-744-cü illər) Azərbaycanın əsas şəhərinə, Xilafətin canişin- lik mərkəzinə çevrilmiş Marağa da qala divarları ilə əhatə edildi, burada xeyli qoşun yerləşdirildi. Ərəb işğalının ilk illərində diqqəti cəlb etməyən Təbriz artıq X əsrdən etibarən Azərbaycanın ən məşhur şəhərinə çevril- di. VIII əsrin ortalarında xəlifənin əmrinə əsasən öz qəbiləsi ilə buraya köçmüş yəmənli Rəvvad ibn Musanna əl-Əzdi və onun varisləri şəhərin yüksəlişində mühüm rol oynadılar. IX əsrin sonlarından etibarən Azərbaycan şəhərlərinin həyatında dirçəliş və çiçəklənmə dövrü başlandı. «Azərbaycan şəhərləri məhz ərəb hökmranlığı dövründə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmişdir». 12 Tə- biidir ki, Azərbaycan şəhərlərinin iqtisadi baxımdan daha yüksək inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması ərəblərin ölkədəki siyasi, ideoloji, iqtisadi mövqelərinin möhkəmlənməsindən so- nra mümkün oldu. Azərbaycanda islamın mövqelərinin möhkəmlənməsi, ölkənin Ərəb Xilafəti sisteminə inteqrasiyası sahəsində qazanılmış uğurlar, şəhərlərdə ticarət və sənətkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsi ilə yanaşı xəlifələri bərk narahat edən (hətta Ərəb Xilafətinin varlığını təhlükə altına alan) gerçəkliklər də mövcud idi. Xürrəmilər hərəkatı bu «təhlükələrdən» ən önəmlisi olmuşdur. Xürrəmilərin ilk məlum çıxışı 778-cı ilə aid olunur. 13
Bu təlimin, hərəkatın atəşpərəstliklə (zərdüştiliklə) bağlılığı mübahisə doğurmayan tarixi faktdır. 816-cı ildə Babəkin Cavidanı əvəz etməsindən sonra Xilafətə qarşı mübarizə daha fəal və ardıcıl xarakter aldı. «Bəzi mənbələrin verdiyi məlumata görə, Babək guya bir vaxt islamı qəbul edibmiş və onun müsəlman adı Həsən imiş. Babəkin islama müəyyən münasibətini göstərən bu yeganə məlumat nəzərə alınmazsa,
95 bütün digər mənbələr təsdiq edir ki, Babək ərəblərə və onların dininə nifrət bəsləyirdi, bütün ömrü boyu Xilafətə qarşı mübarizə edirdi və Azərbaycanda islamdan əvvəl mövcud olan qayda-qanunları bərpa etməyə çalışırdı» 14 . 816-837-ci illər ərzində daha fəal və ardıcıl olmuş xürrəmilər hərəkatı Ərəb Xilafətinin hakim dairələrinin başlıca qorxu və qayğı obyektinə çevrilmişdi. Məğlubiyyətə uğramasına baxmayaraq, bu hərəkat nəhəng dövlətin hərbi, iqtisadi potensialının sarsılmasında mühüm rol oynamışdır. 15 Xürrəmilər hərəkatı üzərindəki qələbə «Xilafətə baha başa gəldi: 20 ildən artıq müddət ərzində babəkilər Xülafətin 225000 döyüşçüsünü və xeyli sərkərdəsini məhv etmişdilər… bu hərəkat əl-Məsudinin dili ilə desək, «az qala Abbasilər dövlətini məhv edəcəkdi». 16 Xürrəmilər hərəkatı Xilafətin vəhdətini pozan, onun müxtəlif dövlətlərə parçalanması prosesini gücləndirən başlıca siyasi amilləridən bi- ri idi. Məhz bu hərəkatdan sonra mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadən edən yerli hakimlər (habelə Azərbaycanda) siyasi müstəqillik yoluna qədəm qoydular. Artıq IX əsrin sonu – X əsrin əvvəlləri Abbasilər Xilafəti daxilində separatizm meyllərinin güclənməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Xürrəmilər hərəkatı «islamın Azərbaycanda dinc yolla qərarlaşması» fikrini yaymağa çalışanların qeyri-obyektiv mövqedə olduqlarını da təsdiqləyən, danılmaz tarixi gerçəklikdir. Xilafətin zəifləməyə başladığı dövrdə Azərbaycan ərazisində Sacilər sülaləsinin yaratdığı yeni dövlət meydana gəldi (IX əsrin sonları – X əsrin birinci yarısı). Sülalənin banisi Əbu-s-Sac Divdad ibn Yusif ibn əl-Divdast görkəmli sərkərdə kimi Xilafət qarşısında xidmətləri müqabilində bir sıra əyalətlərə hakim təyin olunmuşdu. Atası kimi Xilafətə xidmət etmiş Əbu Übeydullah Afşin Məhəmməd 869-cu ildə Azərbaycana hakim göndərildi. 898-ci ildə yeni Xəlifə onu yenidən hakim vəzifəsinə təsdiq etdi. 901-ci ildə Yusif ibn Əbu-s-Sac hakimiyyəti ələ keçirdi (901-927). 929-cu ildə isə dövlətə Divdad ibn Məhəmməd rəhbərlik etməyə başladı. Ərəb xəlifələri tərəfindən canişin təyin olunmuş bu sülalə nümayəndələri Xilafətlə
96 hesablaşmır, müstəqil siyasət yürüdürdülər. Sacilərin hakimiyyəti dövründə (889-941) Azərbaycan torpaqlarının böyük bir qismi vahid dövlət tərkibində birləşdirilmişdi, bu isə ölkədə iqtisadi və mədəni həyatın xeyli canlanması üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Sacilər sülaləsi əslən Mərkəzi Asiyanın «Afşin» titullu türk əmirləri nəslinə bağlı idi. Sülalə banisi sərkərdəlik qabiliyyətini və inzibati idarəçilik məharətini Xilafətin bir sıra bölgələrinin canişini olarkən nümayiş etdirdikdən sonra vəfat etdi. Onun böyük oğlu Məhəmməd də bu cür uğurlar qazandıqdan sonra (869-cu ildə) Azərbaycanın ha- kimi təyin olundu. Qərbdə Ani və Dvindən Şərqdə Xəzər dənizinədək, cənubda Zəncandan şimalda Dərbəndədək olan geniş ərazi Sacilər sülaləsinin hakimiyyəti altında birləşdirildi. Şirvan, Şəki, Xaçın, Sünik hakimləri Sacilərə vergi ödəmək məcburiyyəti qarşısında qalmışdılar. «Azərbaycan torpaqlarını ilk dəfə vahid dövlət hüdudlarında birləşdirən Yusif ibn Əbu-s- Sacin müstəqil hakimiyyəti 927-ci ildə sona çatır». 17 941-ci ildə Sacilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 50 ildən artıq bir müddət ərzində Qafqazda Xilafətin dayağı olmuş bu dövlət bir çox hallarda Xilafətin təsir
dairəsindən çıxa bilirdi. Azərbaycanın etnik-mədəni, içtimai-iqtisadi birliyinin təkamülü prosesində bu dövlətin mühüm rolu olmuşdur. «Şirvanşah» titullu hakimlərin idarə etdiyi yeni siyasi qu- rumun təşəkkülü üçün əlverişli zəmin VI əsrin əvvəllərində yaranmışdı. «VI əsrdə Şirvanda Sasani hökmdarları ilə qohum- luq əlaqələrində olmuş sülalə hakimiyyətdə olmuşdur». 18
siyasi qurumun təkamülündə yeni dönüş baş verdi. Xilafətin bütün Qafqaz mülklərini idarə etmiş, «Şirvan məliki» titulunu daşımış ilk rəsmi Şirvan hökmdarı ərəb rəbia qəbiləsinin şeyban nəslindən olan Yəzid ibn Məzyəd əş-Şeybani olmuşdur. 19 Yeni
sülalə banisi 801-ci ildə Bərdədə vəfat etmişdir. 20 «Heysəm ibn Xalid ərəb mənşəli Məzyədilər sülaləsinin «şirvanşah» titulu daşımış ilk müsəlman Şirvan hökmdarı olmuşdur» 21 . Məzyədilərin (Şeybanilərin) hökmdarlığı qədim bütpərəstlik inamlarını, islamaqədərki baxışları mühafizə edən «Kafir Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|