Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
97 qonşulara» qarşı hərbi yürüşlərlə əlamətdar olmuşdur. «İslam dinini yaymaq», «dinsizləri islam yoluna dəvət etmək» şüarları altında gerçəkləşdirilmiş bu yürüşlər əslində dövlətin ərazisini genişləndirmək məqsədinə xidmət edirdi. Yəzid ibn Əhmədin hakimiyyəti dövründə (991-1027) Yəzidilər sülaləsinin iranlılaşması prosesi başlandı. Şirvanda gedən bu prosesin başlanmasında Ərəb Xilafətinin müxtəlif yerlərində İran mənşəli, yerli sülalələrin yenidən siyasi hakimiyyətə qayıtması, islamaqədərki İran mədəniyyətinin (xüsusilə ədəbiyyatın) vaxtilə Sasanilərin tabeliyində olmuş vilayətlərdə dirçəlişi, eləcə də vətənpərvər ruhlu, ziyalı iranlıların apardıqları geniş təbliğat az rol oynamamışdır. «Sasani dövrü nisgili şeybani nəslindən olan ərəb söykökü haqqındakı xatirələrdən daha cəlbedici ol- du»
22 . Bu əməllə əslən ərəb olan sülalənin nümayəndələri Azərbaycan, Şirvan
zəmininə bağlandıqlarını, Sasani ənənələrinə hörmət bəslədiklərini sübut etməyə çalışır, siyasi hakimiyyətlərinin sosial zəminini möhkəmləndirməyə, genişləndirməyə can atırdılar. «Yəzid ibn Əhmədin hakimiyyəti zamanı hökmranlıq edən xanədanın daxilində ilkin qaynaqlarda öz əksini tapmamış, məchul hadisələr baş verirdi. Lakin bir cəhət şübhəsizdir: Şirvanşahların adları dəyişdi-Yəzid ibn Əhməddən sonra ərəb adlarının əvəzinə qədim Sasani adlarına qayıdış baş verdi (yəzidin oğlulları Ənuşirəvan və Mənuçöhr adlanırdılar). Ola bilər ki, artıq X əsrin I yarısında Məzyədi sülaləsindən olan Şirvanşahlar Sasani mənşəli, nəcabətli xanədanlarla nikah əlaqələri yaratmış və həmin xanədanların qadın nümayəndələri əski ənənəni dirçəltmişlər». 23 Şirvanşahlar X-XI əsrlər ərzində rusların qəfil həmlələrinə, bölgədə hegemonluğa can atan digər dövlətlərə (Sacilərə, Şəddadilərə, gürcü hökmdarlarına, Dərbənd əmirlərinə, Salarilərə) qarşı müqavimət göstərməli olmuş, bir çox hallarda həmin siyasi qu- rumlardan asılı hala düşmüş, əlverişli siyasi məqamlarda isə dövlət ərazisini genişləndirməyə can atmışlar. 1066-cı ildən Şirvan Səlcuqilərin hücum və təsirinə məruz qaldı. Şirvanı vas- sal tabeliyinə salmış «Səlcuqilər Şirvanşahların hakimiyyətini zəiflədə bilmədilər. Artıq XI əsrin sonunda Şirvanda siyasi
98 yüksəlişin başlanğıcı nəzərə çarpırdı. Bü yüksəliş XII əsrədək davam etdi. XII yüzildə Şirvanşahlar dövləti özünün çiçəklənmə dövrünə qədəm qoydu» 24 Bu baxımdan I Əxsitanın (Axsitanın) hakimiyyəti dövrü (1160-1197) daha əlamətdardır. Həmin şirvanşahın uğurlu daxili və xarici siyasəti, mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi Şirvanşahlar dövlətinin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatının inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı. 25 1192-ci ildə baş vermiş güclü zəlzələ nəticəsində Şirvanşahlar dövlətinin paytaxı Şamaxı dağıldı, xeyli əhali, habelə şirvanşahın ailə üzvləri həlak oldu. Bu hadisədən sonra şirvanşah öz iqamətgahını Bakıya köçürmək məcburiyyəti qarşısında qaldı. Bu dövrdə Şirvan dövlətinin İraq Səlcuq sultanlığından – əslində sultanlıqda hakim olmuş Azərbaycan Atabəylərindən vassal asılılığı formal səciyyə daşıyırdı. Şirvanşahlar dövləti XII əsrin sonunadək Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş ən güclü siyasi qurum olmuşdur (bir sıra hallarda qonşu dövlətlərdən formal asılılıqda olmasına baxmayaraq). Bu dövlət ölkənin müəyyən qisminin mədəni, ictimai-iqtisadi, siyasi təkamülü prosesinin fasiləsizliyini təmin etmişdir. Dərbənd Haşimi əmirliyi bu dövrün Azərbaycan siyasi həyatında nəzərə-çarpacaq rol oynamışdır. Dərbəndi uzun müddət ərzində xəlifənin təyin etdiyi ərəb sərkərdələri idarə etmişlər. IX əsrin ortalarınadək bu vəzifə xüsusi təyinatla yerinə yetirilirdi. 851-ci ildə isə xəlifə əl-Mütəvəkkil şəhəri və onun ətraf ərazilərini o zaman Azərbaycan, Arran və Ərminiyyə ha- kimi olan Məhəmməd ibn Xalid ibn Yəzid əş-Şeybaniyə iqta payı kimi bağışladı. 869-cu ildə mənşəcə ərəb olan, Sulaym nəslinə mənsub Haşim ibn Suraka əs-Suləmi Dərbənddə əmirliyin əsasını qoydu. Əmir Xilafətin və Şirvanşahların tabeçiliyindən çıxdı. Dərbəndi özünün qanuni mülkü hesab edən Şirvanşahlar bu əmirliyi tabe etməyə, onun varlığına son qoymağa çalışırdılar. Lakin şimaldan baş verən hücumlara sipər olan ən yaxın qonşuları ilə münasibətləri gərginləşdirmək Şirvan hökmdarları üçün sərfəli deyildi. Ona görə də onlar Dərbənd əmirliyinin nisbi müstəgilliyi faktı ilə barışmalı oldular. XI əsrin 60-70-ci illərində Dərbəndin ictimai-siyasi həyatına Səlcuqilər
99 də fəal müdaxilə etdilər. "Mənbələrdən aydın olur ki, Dərbənddə Haşimilər sülaləsinin hakimiyyətinin sonu təxminən 1077-ci ilə – XI əsrin axırlarına təsadüf edir». 26 XII əsrin sonlarına doğru Dərbənd şəhəri və onun ətrafı Şirvanşahlar dövlətinin tərkibinə daxil edildi (qaytarıldı). 851-ci ildən XI əsrin sonlarınadək (200 ildən artıq bir müddət ərzində) müstəqil mövcud olmuş, daha 100 il isə Haşimilər sülaləsi ilə şəhər rəisləri arasındakı hərc- mərclik şəraitində olduqdan sonra Dərbənd Haşimi əmirliyi də siyasi tarix səhnəsini tərk etdi. Salarilər dövləti nəzərdən keçirilən dövrdə Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm rol oynamış gerçəklik olmuşdur. 941- 981-ci (başqa məlumata görə 983-cü) illərdə mövcud olmuş bu dövlətin paytaxtı Ərdəbil şəhəri idi. Dövlətin əsasını Deyləm hakimi Salar Mərzban ibn Məhəmməd (941-957) qoymuşdu. Yüksəliş dövründə bu dövlətin ərazisi Qafqaz sıra dağlarından İraq və Mesopotamiya, Xəzər dənizindən Göyçə gölünədək böyük ərazini öz sərhədləri daxilində ehtiva edirdi. Bu dövrdə də Azərbaycanın cənub və şimal vilayətləri vahid dövlət tərkibində birləşmişdi. Şirvanşahlar və Dərbənd əmirləri də Salarilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdülər. X əsrin sonlarına doğru zəifləmiş bu dövlətin varlığına Rəvvadilər nəslindən olan Təbriz və Əhər hakimi Əbul-Hica son qoydu. Salarilər dövründə Azərbaycanın iqtisadi həyatında nisbi dirçəliş nəzərə çarpırdı. Bu dövrdə ölkədə memarlıq, sənətkarlıq, elm və mədəniyyətin digər sahələri nisbətən inkişaf etmişdir. 27
Salarilərin tabeliyində olan Əhər və Qaradağda müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdılar. X əsrin sonundan etibarən təqribən bir əsr ərzində Rəvvadilər dövləti Azərbaycanın siyasi tarixində çox mühüm rol oynamışdır. Bu dövlət X əsrin I yarısından 1116/17-ci ilədək mövcud olmuşdur. Paytaxtı Təbriz şəhəri olan bu dövlətin əsasını Vəcnə ibn ər-Rəvvad qoymuşdu. Rəvvadilər mənşəcə Əzdi ərəb nəslinə mənsub idilər. Rəvvadilər Salarilər dövlətinin varlığına son qoyaraq Azərbaycanın cənub və cənub-qərb ərazilərində hakimiyyəti ələ keçirmişdilər. 1070/71-ci ildə Rəvvadilərin hakimiyyəti səlcuqilərin zərbələri Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|