Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
106 vəfat etmişdir), Məkki əl-Bərdəyi (965-ci ildə vəfat etmişdir). Əbdüləziz əl-Bərdəyi (935-ci ildə vəfat etmişdir), Cəfər əl- Marağı (889-967), Musa əs-Səlmasi (990-ci ildə vəfat etmişdir) də bu dövrdə Azərbaycan elmi potensialının zənginliyini yüksək səviyyədə nümayiş etdirmiş alimlərdən olmuşlar. Onlar topladıqları hədislərlə müsəlman hüququnun baxışlar sistemini zənginləşdirmiş, buna görə də islam Şərqində tanınmışlar. Məsələn, Əhməd əl-Bərdici «hədis dayaqlarından biri», «fəzilətli», «zəkalı», «hafiz» (Quranı əzbər bilən), «nüfuz sahi- bi», «inanılmış» kimi məşhurlaşmışdı. Mənbələrdə onun 3 əsəri haqqında xüsusi məlumat verilir, lakin onun «Əshabələr, ardıcıllar və hədis müəlliflərinin nadir adlarının təbəqələri» (ərəbcə yazılmışdır) əsəri daha çox məşhurlaşmışdı. Əsərdə peyğəmbər Məhəmmədin 426 əshabəsi, ardıcılı, davamçısı haqqında müfəssəl məlumatlar toplanmışdır. Həmin dövrdə is- lam dini ilə bağlı olan araşdırmalarda Bərdə şəhərindən çıxmış Azərbaycan alimlərinin çoxluğu, fəallığı təsadüfi deyildi. Bərdə vaxtilə Xilafətin Cənubi Qafqazdakı canişinliyinin mərkəzi idi və islam aləminin mərkəzində (Bağdadda) baş vermiş hərbi- siyasi, dini-ideoloji səciyyəli hadisələr bu şəhərdə də özünün əks-sədasını tapırdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Xilafət dövründə də zamanın dini-ideoloji, elmi-fəlsəfi mübahisələrinin (bir çox hallarda mübarizənin) mərkəzində olmuşdur. VIII əsrdə Bəsrədə yaranmış mütəzililik Azərbaycanda da geniş yayılmış, IX əsrin ortalarından etibarən hakim dairələr tərəfindən bidət elan olunaraq təqib edilmişdi. Mütəzililər islam dinində rasional istiqamətli ilk teoloji sistemin yaradıcıları olmuşlar. Onlar «kobud antropomorfizmə qarşı çıxır, ilahi keyfiyyətləri inkar edir, Allahın təkliyini və onun saf mənəvi varlıq olduğunu təbliğ edirdilər» 42 . Quranı dini həqiqət mənbəyi hesab edən mütəzililər bu müqəddəs kitabın sonradan yaradıldığını göstərirdilər. Onlar Quranın «alleqorik təfsirini mümkün hesab edir və rəvayətə kor-koranə riayət olunmasını rədd edirdilər». 43 IX əsrdə mütəzililər özlərinin ehkamlar siste- mini yaratmışdılar. Həmin vaxtadək islam dinində ehkamların vahid sistemi, dövlət dini tərəfindən etiraf olunan və hamı üçün
107 məcburi olan bir sistem olmadığına görə xəlifə Məmun (813- 833) mütəzilizmi ən mükəmməl ilahiyyat sistemi kimi dövlət dini elan etmişdi. Lakin xəlifə əl-Mütəvəkkilin dövründə (847- 861) bu təlim yenidən «küfr» elan olundu. Buna baxmayaraq, mütəzililiyin başlıca ideyaları X-XII əsrlərdə də yaşamaqda idi. Bu təlimin əsas ideyaları (antropomorfizmin inkarı, iradə azadlığı haqqındakı müddəalar, Quranın sonradan yaradılması fikri və s.) sonralar şiə ilahiyyatçıları tərəfindən təbliğ olunmağa başlandı. Ədalət və bərabərlik ideyaları ilə zəngin olan mütəzillik təlimi yuxarıda adları çəkilmiş Azərbaycan alimləri tərəfindən də fəal surətdə təbliğ olunmuşdur. VIII yüzillikdə İraq və Suriyada yaranmış, «zühd» (aske- tizm) əsasında təşəkkül tapmış sufizm (sufilik, təsəvvüf) Azərbaycanda da geniş yayılmışdı. Öncə sufilik passiv formada təzahür etdi (mənəvi kamillik ideyası maddi sərvətə qarşı qoyu- lur, asket həyat tərzinə üstünlük verilirdi). Mistik cərəyan olan sufizmin səciyyəvi cəhətləri aşağıdakılardan ibarət idi: 1. İrfanın (oxumaq və zehin işlətmək sayəsində kamilləşmənin) xüsusi
tərki-dünya təcrübəsi ilə birləşdirilməsi; 2. Müridin mistik məhəbbət yolu ilə Allahı dərk etməyə və tədricən ona qovuşmağa yaxınlaşması təlimi; 3. Müridi Allaha qovuşanadək mistik yol (təriqət) ilə aparan ustadın (mürşidin, pirin) yolunun mühüm olması. Xüsusi rəqslərin və ya duaların sonsuz təkrarı yolu ilə intuitiv idraka, «nurlanmaya», ekstaza cəhd sufiliyin səciyyəvi əlamətlərindəndir. Sufizmin Azərbaycanda yayılması IX-X əsrlərə təsadüf edir. Şəriət, mərifət, təriqət və həqiqət (Allaha qovuşma) sufizm təliminin başlıca mərhələləridir. Həllac Mənsura görə, sufinin ruhu Allah ilə gerçək qovuşa bilər. Ekstaz anlarında o, «ənəl-həqq» (yəni «haqq, Allah məndədir») deyə qışqırırmış. Ona görə də Mənsur bidətçilikdə (islam dininin başlıca
ehkamlarına «yenilik» gətirmək cəhdində) təqsirləndirilərək 922-ci ildə edam olunmuşdur. Müsəlman ilahiyyatçısı, mütəkəllim, sufizmin böyük nümayəndələrindən biri olmuş Əbu Hamid Məhəmməd ibn Məhəmməd Qəzalinin
108 (1059-1111) islahatçılıq fəaliyyəti sayəsində ortodoksal islamda sufiliyin təqibi dayandırıldı. Lakin bu məqamadək sufilik təqib olunan təlim olmuşdur. Sufizmdə şamanizm, buddizm, zərdüştilik, xristianlıq baxışlarının da əlamətləri vardı. Bu təlim yarandığı andan ortodoksal islama qarşı müxalifətçi ruhda olmuşdur. Sufi mütəfəkkirləri şiələrdən fərqli olaraq Allahın konkret bir şəxsdə (peyğəmbər, imam, və b.) deyil, mistik özünükamilləşdirmə yolunu keçmiş hər hansı insanda təcəssüm etdiyini bildirirdilər. Hüseyn əl-Mərəndi, Əbubəkr əz-Zəncani, İbrahim ət-Təbrizi, Əbülfərəc əl-Varsani, Səid əl-Bərdəyi, Əli əl-Urməvi, Əbdülhüseyn əl-Zəncani, Məhəmməd əl-Bakuvi əl- Şirazi IX-X əsrlərin tanınmış Azərbaycan sufi mütəfəkkirlərindən olmuşlar. Ömrünün son çağlarında Şiraz yaxınlığındakı bir mağarada tənha yaşamış, 44 96-97 il ömür sürdüyü ehtimal olunan Məhəmməd əl-Bakuvi («Baba Kuhi», «Bakuhi») həmin alimlər arasında xüsusilə fərqlənmişdir. Onun ərəb dilində yazılmış üç risaləsi və şeirlər «Divan»ı vardır. «Bakuvi Azərbaycan sufi ədəbiyyatının və ümumiyyətlə sufi ədəbiyyatının bizə qədər gəlib çatmış ilk abidəsidir» 45 Abdullah Ənsari (1006-1086) məlumat verir ki, Baba Kuhi (Bakuvi) xeyli səyahət etmişdir və o, (yəni, Ənsari) bu alimin sözləri əsasında 30 min hekayət və 30 min hədis yazmışdır. 46 Mənsur Həllacın ideyaları onun başlıca təbliğat obyektləri idi. «Həllacın həyatının başlanğıcı və sonu», «Sufilərin hekayətləri», «Ariflərin xəbərləri» (hamısı ərəb dilində yazılmışdır) adlı risalələr (traktatlar) 47 bu Azərbaycan mütəfəkkirinin dini, elmi və fəlsəfi baxışlarını əks etdirir. Orta çağlarda islam Şərqində geniş yayılmış və «Azərbaycanda minillik tarixi olan» 48
şeirlər «Divan»ının böyük əhəmiyyəti vardır. Şirazda vəfat etmiş bu Azərbaycan mütəfəkkirinin islam Şərqində fəlsəfi fikrin inkişaf axarına mühüm təsiri olmuşdur. Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafı o zaman daha çox «Saflıq qardaşları» («İxvan əs-Səfa») cəmiyyətinin fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur. X əsrin II yarısında Bəsrə şəhərində yaranmış 49
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|