Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
115 Səlcuq sultanları deyil, Nizaməlmülk idarə edirdi. 67
«Nizamiyyə» mədrəsələri içərisində ən məşhuru bir çox dövlət və din xadimləri, münəccimlər, filosoflar, hüquqşünaslar və şairlər hazırlamış Bağdad «Nizamiyyə»si olmuşdur. «Nizamiyyə»lərin yaranması həyati zərurətin törəməsi idi: Səlcuqların hərtərəfli inkişaf etmiş böyük kadrlar ordusuna ehtiyacı vardı və Nizaməlmülk də Səlcuq sultanları üçün tapıntı idi. Bu dövrdə hərbi təcrübəni əla bilən Səlcuq sultanları maliyyə, idarəçilik və s. məsələlərdə yerli kadrların yardımına böyük ehtiyac hiss edirdilər. Təqribən Səlcuq dövlət aparatının bütün divan işləri ərəb və fars dillərinə bələd olan fars zadəganlarının əllərində cəmləşmişdi. 68
Ərəb (Abbasi) xəlifələrinin dini dəstəyinə də böyük ehtiyac var idi. Məhz bu şəraitdə Nizaməlmülk adını əbədiləşdirmiş və ona dünya şöhrəti qazandırmış təhsil sistemini yaratmışdı. «Nizamiyyə»lərdə Şəriət qayda-qanunları, iqtisadi biliklər, fəlsəfə, riyaziyyat, nücum, bəlağət, fəsahət, katiblik, nədimlik və s. kimi zamana uyğun, zəruri olan fənlər tədris edilirdi. «Məlikşah Nizaməlmülkə çox üstün səlahiyyət və ixtiyarat vermişdi». 69
dövrünü keçirirdi. «Məlikşah özünün tarixdə nadir olan vəziri Nizaməlmülkün ağıllı məsləhətçilərinin təsiri ilə dövlətdə islahatlar apardı. Məlikşah şair idi və elmlərə himayəçilik edirdi. Onun hakimiyyəti təbəələr üçün ən məsud zaman idi». 70 1076-cı ildə, 30 fəsildən ibarət yazılmış və Sultan Məlikşaha təqdim olunmuş «Siyasətnamə» adlı əsər Nizaməlmülkün mütərəqqi baxışlarının aynasıdır. Sonralar Əl-Yəməni adlı bir katib əsərə daha 15 fəsil əlavə etmiş, digər katiblər də öz əlavələrini edərək «Siyasətnamə»nin həcmini 50 (və yaxud 51) fəslə çatdırmışlar. Bu, Səlcuqilər dövrünün ən etibarlı ədəbi-tarixi abidəsidir. Nizaməlmülk 1092-ci ildə öldürülmüş, lakin nəcib əməllərinin müsbət nəticələri yeni əsrə də adlamışdır. Səlcuq sultanları Nizaməlmülkün açdırdığı mədrəsələrə dövrün məşhur alimlərini cəlb etmişdilər. Təsis olunan mədrəsələr adətən həmin tədris obyektlərini açdırmış şəxslərin adlarını daşıyırdı. 1127-ci ildə Xoyda əl-Fərəc əl-Xuveyyi mədrəsəsi açıldı. İbn əl-Fufati XI-
116 XII əsrlərdə yalnız Marağada açılmış 3 mədrəsənin («Əhmədağa», «Atabəgiyyə» və «Əl-Qadi») adını qeyd edirdi. Bağdaddakı «Nizamiyyə» mədrəsəsində Xətib Təbrizidən başqa digər Azərbaycan alimləri də dərs deyirdilər. «Azərbaycan tarixi» («Tarixe Azərbaycan») kitabının müəllifi Fəxrəddin Əbülfəzail İsmayıl ət-Təbrizi (1185-ci ildə vəfat etmişdir), Həmədanda və başqa mədrəsələrdə çalışmış, 1160-cı ildə Mərvdə vəfat etmiş Tacəddin Əbülfəzail Məhəmməd əl-Urməvi, Əminəddin Müzəffər ət-Təbrizi (1163-1225), Bağdaddakı «əl- Kamaliyyə» mədrəsəsində də dərs demiş Əbülfəzail əl-Ərdəbili (1228-cı ildə vəfat etmişdir), 1258-cı ildə monqolların Bağdada hücumu zamanı həlak olmuş Qəvaməddin Əbunəsr Yunis Əş- Şirvani və başqaları həmin alimlərdən olmuşlar. 71 Dövrünün ən əzəmətli Azərbaycan alimləri sırasında Əbu Zəkəriyyə Yəhya ibn Əli (Xətib Təbrizi) xüsusilə fərqlənirdi. O, 1030-cu ildə Təbrizdə anadan olmuş və 1109-cu ildə Bağdadda dünyasını dəyişmişdir. Xətib Təbrizi İslam Şərqində görkəmli alim kimi məşhurlaşmışdı. O, ilk təhsilini Təbrizdə almış, gənc ikən Suriyaya gedərək məşhur şair-filosof Əbüləla əl-Məərridən ədəbiyyat tarixi, dil, fəlsəfə və ilahiyyat elmlərini öyrənmişdir. Tədricən kamilləşmiş Xətib Təbrizi Suriya və Misirdə görkəmli alimlərlə elmi mübahisələrdə olmuş, 72
«Nizamiyyə» açılandan ömrünün sonunadək orada filologiya elmlərinin tədrisi işinə başçılıq etmiş və kitabxana müdiri olmuşdur. Onun elmi biliklərə can atması bir çox orta çağ qaynaqlarında misilsiz nümunə kimi xatırlanır. Yaqut əl-Həməvi Xətib Təbrizinin şəxsiyyətinə və fəaliyyətinə daha geniş yer verməsi ilə diqqəti cəlb edir: «Bəzən ona əl-Xətib də deyirlər. O, qrammatika və ədəbiyyatşünaslıq sahəsinin imamlarından biri olmuşdur… Xətib Təbrizi Misirə gəncliyinin çiçəkləndiyi bir dövrdə daxil olmuş və burada… leksikologiyanı öyrənmiş, sonra Bağdada qayıdaraq vəfat edənə qədər orada qalmışdır… O, dilçilik sahəsində nüfuzlu şəxs idi. İbn əl-Xətib Nizamiyyə mədrəsəsində dilçiliyin tədrisi kafedrasına və oradakı
kitabxanaya rəhbərlik etmişdi. O, ədəbiyyat və dilçilikdə yüksək məqama çatır, adı ölkələri dolaşır və adamlar onun yanına
117 axışırdılar. Xətib Təbrizi 502-ci il cumadə əl-ulə ayının 28-də (1109-cu il yanvarın 3-də) bazar günü qəflətən vəfat elmişdir. Onun anadan olma tarixi 421 (1030)-ci ildir». 73 Xətib Təbrizi bədii yaradıcılığa şeirlə başlamışdır. Bəzi qaynaqlara (İbn-Əsir) əsasən onun şeirlər «Divan»ı mövcud olmuşdur. Ərəbdilli ədəbiyyatın elmi poetikasının yaranması Xətib Təbrizinin fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, ədəbiyyatşünaslığa dair xeyli əsərin müəllifidir. Həmin əsərlər hələ sağlığında ikən onu Yaxın və Orta Şərqdə məşhurlaşdırmışdı. Görkəmli tənqidçi olmuş Xətib Təbrizi qeyd edirdi ki, «şeri tənqid etmək onu yazmaqdan çətindir». Onun fikrincə, tənqidçi şairin yaradıcılığını düzgün təhlil etmək üçün onun dövrünü, əsərlərində ictimai məsələləri, xalqın adət və ənənələrini dərindən öyrənməli, tarix, fəlsəfə və digər elmləri bilməlidir. Xətib Təbrizi ensiklopedik biliklərə malik olan şəxs idi idi. O, yalnız ədəbiyyatşünaslıq problemləri ilə məhdudlaşmamış, etnoqrafiyanın, fəlsəfənin və ilahiyyatın mürəkkəb məsələlərini də
araşdırmışdır. 74
«Xətib ədəbiyyatşünaslıqda ən görkəmli şəxsiyyətlərdən olaraq, ərəb dilinin «anası» idi». 75
Şəmsəddin Əbülabbaş Əhməd əl-Xuveyyi (1187-1240) Yaxın və Orta Şərqdə ədəbiyyatçı, dilçi, təbib və filosof kimi tanınmışdı. O da dövrünün bir çox alimləri kimi xeyli səyahət etmişdir. Alim Dəməşqdə «Adiliyyə» mədrəsəsində müəllimlik etmiş, «Kitab fi-l üsul» («Üsul haqqında kitab»), «Kitab fənn əl- hikmiyyə» («Fəlsəfi simvolları əhatə edən kitab») adlı məşhur əsərlərini yazmışdır. Şəmsəddin Xoylu müəyyən müddət ərzində Xoy (Xuveyy) şəhərinin qazısı vəzifəsini icra etmişdir. «O, hikmət elmlərində zəmanəsinin yeganəsi, şəriət işlərində də dövranının alimi, tibb və s. elmlərin bilicisi, idraklı, vüqarlı, cəmal sahibi, xeyirxah və xeyir işləri sevən bir şəxsiyyət olmuşdur… Böyük sultan İsa ibn Məlik əl-Adilin zamanında… sultan ona Dəməşqdə yer verib, onun üçün maaş müəyyən etmişdir. Sonralar böyük sultan Şəmsəddini Dəməşqin baş qazisi təyin etmişdir… Şəmsəddin Adiliyyə mədrəsəsində yaşamış və vəfat edənədək orada dərs vermişdir». 76 Yusif ibn Tahir Əbu Yəqub Əl-Xuveyyi XII əsrin I yarısında yaşamış, orta çağların Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|