Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
121 ərəb dilinin mövqelərini tam sarsıda bilməmişdi. XI əsrin sonunda şirvanşah I Fəribürzün sarayında ona ərəbcə mədhiyyələr yazmış şairlərin toplandığı faktı bir çox mənbələrdə qeyd olunur. 81 Əbu Nasr Mənsur Təbrizi, Xəttat Nizami Təbrizi, Hüseyn Təbrizi bu dövrün tanınmış Azərbaycan şairləri olmuşlar. Xəttat Nizami Təbrizi Nizaməlmülkün himayəçiliyi sayəsində yaşamış, Nişapurdakı iri mədrəsədə dərs demişdir. Ərəbcə yazmış Azərbaycan ədibləri arasında əslən beyləqanlı, «mənşəcə kürd» olan Məsud ibn Namdar, 82 Ömər Gəncəvi, Hüseyn Urməvi, İşkafı Zəncani xüsusilə fərqlənmişlər. şeirlər Məsud ibn Namdarın əsərlər toplusunun üçdə birindən çoxunu təşkil edir. Bu ədibin əlyazmaları hekayətlərdən, məktublardan və şeirlərdən ibarətdir. Məsud ibn Namdar həyatını o dövrün bir çox şairləri kimi rəsmi dövlət vəzifələrində keçirmiş, «Bədi əz- zaman» («Zamanın möcüzəsi») ləqəbini qazanmışdı. Mütəfəkkir şair Beyləqan, Gəncə və Şirvanda yaşayıb-yaratmışdır. Farsca yazmış Əfzələddin Xaqani Şirvani və Mücirəddin Beyləqani ərəbcə poetik örnəklər də yaratmışlar. Şihabəddin Yəhya əs- Sührəvərdi, Eynəlqüzzat əl-Miyanəci, Yusif əl-Xuveyyi (Xoylu) kimi peşəkar filosoflar ərəbcə şeirlər də yazmışlar. Eynəlqüzzat əl-Miyanəci min beytdən ibarət şeirlər toplusunun müəllifidir. Qətran Əbu Mənsur Təbrizi (1012-1088) bu dövrün farsca yazmış görkəmli şairi olmuşdur. O, gənc yaşlarında Gəncəyə gəlmiş Şəddadi əmirlərinin sarayında şöhrət qazanmışdı. Şair bir müddət
Naxçıvanda Əbu
Düləf Deyraninin sarayında yaşamışdır. Onun yaradıcılığında hökmdarlara həsr olunmuş qəsidələr mühüm yer tutur. Qətran Təbrizinin tarixi mövzuda mənzumələri də vardır. Onun «Qövsnamə» (və ya «Quşnamə») adlı məsnəvisi, yüksək sənətkarlıqla yazılmış bir çox əsərləri fars və türk poeziyasının inkişafına xeyli təsir etmişdir. Ədibin tərtib etdiyi «ət-Təfasir» («Təfsirlər») adlı lüğət fars dilinin ilk izahlı lüğətlərindən hesab olunur. 83 Qətran Təbrizi 12 min beytdən ibarət olan şeirlər «Divan»nın müəllifidir. 84 Qətran və onun yolunu davam etdirən, Yaxın Şərqdə ədəbi məktəb halını alan Gəncə-Şirvan şairləri öz milli xüsusiyyətlərini, Azərbaycan dilinin və xalq ədəbiyyatının xüsusiyyətlərini şeirlərində
122 canlandırdıqları zaman onların bədii ifadə tərzi klassik İran şeirindən fərqlənirdi; mövzu isə Azərbaycan xalqının tarixi ilə əlaqədar idi. Bütün bunlar fars dilində yazılmasına baxmayaraq, Azərbaycan şeirinin xüsusi bir yol ilə inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur ki, bu yolun ilk böyük nümayəndəsi Qətran Təbrizi idi.
85 Azərbaycan poeziyasında Nizami Gəncəvi zirvəsinin əzəli Qətran Təbrizinin yaradıcılığındadır. «Biz Azərbaycanda fars dilinin nə zamandan etibarən işlənilməyə başlandığını, onun ilk addımlarını hələlik izləyə bilmirik. Lakin artıq XI əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanın mərkəzi şəhəri Təbrizdə, farsca şeirin müstəsna ustadı, məşhur Qətran ibn Mənsur kimi bir şairin meydana gəldiyini müşahidə etməkdəyik». 86 Qətran Təbrizinin əsərləri «mövzu etibarilə Azərbaycan xalqının tarixi, həyat və məişətilə bağlı olduğu kimi, özünün dil xüsusiyyətlərilə də, məhz bu xalqın canlı dili ilə bağlı idi, bu dilin xüsusiyyətlərini əks etdirirdi. Yaradıcılığının bu qiymətli, yeni keyfiyyətlərilə orta əsrlərdə fars dilində yaranan Azərbaycan şeirini düzgün bir istiqamətə yönəltmiş olan Qətran, yalnız bu cəhətləri ilə də orijinal bir şairdir». 87 Bu Azərbaycan ədibinin «şeri özünün bədii sənətkarlıq xüsusiyyətlərilə də XI əsr ədəbiyyatı üçün yeni idi və Samanilər, Qəznəvilər sarayında yüksələn şairlərin yaradıcılığından tamamilə fərqlənirdi». 88
«Yeni Azərbaycan ədəbiyyatının binasını qoymuş olan Qətran Təbrizinin» 89 yaradıcılığı Azərbaycan atalar sözləri, məsəlləri ilə diqqəti cəlb edir. «Həkim Qətran Azərbaycanın məşhur şairlərindən və Təbrizin şirindilli, fərasətli şəxssiyyətlərindəndir». 90
XII yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq Əbüləla Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, İzzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Nizami Gəncəvi kimi ədiblər Gəncə və Şirvanda fəaliyyət göstərən Azərbaycan ədəbi məktəbinin əsasını qoydular. Fars poeziyasının Xorasan-Türküstan üslubundan (səbkindən) fərqli olan yeni poetik, «Səbki- təmtəraqi» («təmtəraqlı üslub») adlanan Azərbaycan üslubu yaradıldı. X əsrdən etibarən Şirvanşahlar sarayında fəaliyyət göstərmiş şairlər məclisinə bu zaman Əbüləla Gəncəvi başçılıq
123 edirdi. 91 Müəyyən müddətdən sonra onu «Məlik əş-Şüəra» («şairlərin başçısı») mövqeyində Əfzələddin Xaqani əvəz etdi. Şərq ədəbiyyatı klassiklərinin bir çoxu kimi Xaqaninin də təvəllüd tarixi, həyatı haqqında mənbələrdə dəqiq məlumatlar yoxdur. Ədəbiyyatşünas alimlər şairin öz əsərlərinə əsasən belə hesab edirlər ki, o, təqribən 1120-1122-ci illər arasında Şamaxıda anadan olmuş və 77 yaşında ikən (1199-cu ildə) Təbrizdə vəfat etmişdir. 92 Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar Şirvani (Xaqani) Nizami Gəncəvinin yaşca böyük müasiri olmuşdur. O, əsərlərini dövrünün ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq farsca yazmışdır. Şairin öz sözlərinə əsasən anası sonralar islamı qəbul etmiş nəsturi (xristian) qızı olmuşdur. 93 Əfzələddin 8 yaşında atasını itirmiş (atası ailəsini tərk edərək qürbətə getmişdi), əmisi Kafiəddin Ömər ibn Osmanın himayəsi sahəsində böyümüş, tərbiyələnmiş, təhsil almışdır. O, gənclik çağlarında «Həqayiqi» təxəllüsü ilə şeirlər yazırdı. Əfzələddinin 25 yaşı olarkən əmisi vəfat etmiş, şair Şirvanşahların məlik əş- şüərası Əbüləla Gəncəvinin dəvəti ilə saraya gəlmiş, Əbüləlanın yeganə qızı ilə evlənmiş, 94 Əbüləlanın ona verdiyi «Xaqani» təxəllüsü ilə bədii yaradıcılığını davam etdirmişdir. Əsl adı «İbrahim», kamillik ləqəbi «Əfzələddin», təxəllüsü isə «Xaqani» olan şairin saraydakı vəziyyəti III Mənuçöhrün (1120- 1160) vəfatı və I Əxsitanın hakimiyyətə gəlməsindən sonra mürəkkəbləşmiş və o, saray mühitindən qurtulmaq yollarını aramağa başlamışdı. 1156-cı ildə Xaqani Məkkə ziyarəti bəhanəsi ilə Şirvanı tərk etmişdi. Onun Məkkə ziyarəti təqribən bir il çəkmişdir, Şair səfər zamanı bir sıra Şərq ölkələrini gəzmiş, Bağdad, Həmədan, Ərdəbil, Şam, Mosul, İsfahan kimi mədəniyyət mərkəzlərində olmuşdur. Xaqani bu səfərinin təəssüratı ilə «Mədain xərabələri» adlı qəsidəsini və «Töhfətül- İraqeyn» («İki İraqın hədiyyəsi») adlı mənzum səfərnaməsini- məsnəvisini yazmışdır. Şirvana qayıtmış şairi soyuq qarşıladılar. O, özü də artıq mədhiyyə janrına deyil, ciddi fəlsəfi poeziyaya meyl edirdi. Saraydan tamamilə uzaqlaşmağa can atan Xaqani Şirvanşah I Əxsitanın əmrinə əsasən 1170-ci ildə həbs olunaraq Şabran qalasına salındı. Şair 7 ay ərzində həbsxanada qaldı.
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|