Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
124 Xaqani 1173-cü ildə Şirvanı ailəsi ilə birgə həmişəlik tərk etdi. Şair 1184-cü ildə Təbrizdə məskunlaşmış və ömrünün sonunadək burada yaşamışdır. Təbiidir ki, Xaqani mədhiyyə janrında tam uzaqlaşa bilmədi. Onun Xarəzmşahlardan Atsıza və Təkişə, Səlcuq sultanları Məsuda və III Toğrula, Azərbaycan atabəyi Qızıl Arslana ithaf etdiyi mədhiyyələri vardır. 95 Xaqani
Şirvani Yaxın Şərq ədəbiyyatı tarixində epik nümunələrdən sayılan «Töfhətül-İraqeyn» (1157) məsnəvisində özü, əsil- nəsəbi, ailəsi haqqında geniş məlumat vermişdir. Onun «Qəsideyi-Şinniyyə» («Dinləyənlərin qəsidəsi») adlı qəsidəsinə 30-dan artıq məşhur Yaxın və Orta Şərq şairi (Ə.X.Dəhləvi, Ə.Cami, M.Füzuli və b.) nəzirələr yazmışdır. Yaradıcılığının «saray dövrünün» mədhiyyələrinə görə peşmançılıq hissini şair «Xaqani» deyil, «Xəlqani» olduğunu poetik şəkildə bildirmişdir. Onun «Həbsiyyə» adlanan qəsidələr və mərsiyələr toplusu Şabran həbsxanasında yaşanmış poetik hisslərin inikasıdır. Şair 20 yaşlı oğlunu itirdikdən sonra yaradıcılığında mərsiyələrə çox meylli olmuşdur. «Bədii-fəlsəfi söz sərrafları ona «Xəllaqe- məani» («Mənaların yaradıcısı») ləqəbini vermişlər. 96
«Fəxriyyə», «Həbsiyyə», şeirlər, qəzəllər, qitələr, rübailər, mərsiyələr onun çoxşaxəli, fəlsəfi məzmunlu ədəbi yaradıcılığının tərkib hissələridir. Şairin «Divan»ında dövrün tarixi hadisələrinin real təsviri vardır. Məhsəti Gəncəvi (1089-1182/83) Nizami Gəncəvinin müasiri olmuşdur. O, mükəmməl təhsil almış, Şərq ədəbiyyatı və musiqisini öyrənmiş, gözəl şətrənc (şahmat) oynamışdır. Məhsəti 1118-ci ildə Gəncə taxtına çıxmış sultan Mahmudun sarayında, sultan Səncərin Mərvdəki sarayında keçirilmiş şeir məclislərində iştirak etmiş, uzun ömür sürmüş, həyatı dastana dönmüşdür (XV-XVI əsrlərin məhsulu olan «Məhsəti və Əmir Əhməd» dastanının ona və həyat yoldaşına həsr olunması). Bir neçə il Mərvdə yaşamış, əsasən farsca rübailər yazmış şairənin yaradıcılığı əsasən Gəncə mədəni mühiti ilə bağlı olmuşdur. Şirvan ədəbi məktəbinin yetirməsi olmuş, məlik əş-şüəra Əbülməkarim Mücirəddin Beyləqani (1197/98-ci ildə vəfat etmişdir) qəsidələrinin əksəriyyətini ona himayəçilik etmiş
125 Azərbaycan Atabəylərinə və səlcuq sultanı II Toğrulun oğlu sultan Arslanşaha həsr etmişdir. Şair Dərbənd hakimlərinə də mədhiyyələr yazmışdır. O, tənqidi məzmunlu şeirlərinə görə qətlə yetirilmişdir. Qəvami Mütərrizi Gəncə şairi idi. Dövlətşah Səmər- qəndinin məlumatına görə, Mütərrizinin Nizami Gəncəvi ilə qohumluq əlaqələri vardı. Bu şair qəsidələrində Azərbaycan Atabəyləri Qızıl Arslanı, Məhəmməd Cahan Pəhləvanı mədh etmişdir. Gəncə ədəbi mühitinin yetirməsi, Nizami Gəncəvinin dostu Əbubəkr ibn Xosrov əl-Ustadın yaradıcılığı bu dövrün diqqətəlayiq mədəni faktlarındandır. Ədibin bizə gəlib çatmış yeganə əsəri «Munisnamə»dir. Onun həyatı və yaradıcılığı haqqında məlumatlar isə məhz «Munisnamə» əsərindədir. Bu məlumata görə, şair Azərbaycan Atabəylərinə xidmət etmiş, gənc şahzadələrin müəllimi və tərbiyəçisi olmuş, əsərlərini Məhəmməd Cahan Pəhləvana, Qızıl Arslana və Əbubəkrə ithaf etmişdir. Müəllif əsərin «Giriş» hissəsində Eldənizlərin adı ilə bağlı olan 6 erkən əsərinin adını çəkmişdir. 97 17 fəsildən ibarət olan «Munisnamə» əsərində maraqlı hekayə, novella, ibrətamiz hədis və məsəllər toplanmışdır. əsərin mətninə xeyli şeir parçası daxil olunmuşdur. «Munisnamə» farsdilli ədəbiyyatda qafiyəli bədii nəsrin erkən və parlaq örnəklərindəndir. «Bu dövrdə fars dili özünün inkişafı və təkmilləşməsində məhz Azərbaycan poetik məktəbinin nümayəndələrinə borcludur. Fars dilinin Azərbaycan hökmdarlarının, Şirvandan başqa, ana dili olmamasına baxmayaraq, Azərbaycan poetik məktəbinin Nizamidən başqa bütün nümayəndələri Səlcuq sultanlarının, sonralar isə Azərbaycan Atabəylərinin saray şairləri olmuşlar». 98
ibn Zəki Müəyyəd Nizami Gəncəvi (1141-1209) dünya şöhrətli Azərbaycan şairi-mütəffəkkiridir. «Nizami Qum şəhərində doğulmuşdur. («Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da, dağda yerləşən Qum şəhərindənəm»). Qum kəndi hazırda Azərbaycanın…Qax rayonunda yerləşir. Nizaminin İran Qumundan olduğu fikrini bir kənara atmaq lazımdır. Eyni
126 zamanda məlumdur ki, Nizami heç bir vaxt öz vətənini tərk etməmişdir». 99 İlyas ibn Yusif sənətkar ailəsində anadan olmuşdur. O, Gəncə mədrəsələrində təhsil almış, şəxsi mütaliəsi sayəsində Şərqin orta çağ elmlərini mükəmməl səviyyədə öyrənmişdir. Şair türk, ərəb, fars dillərinin dərin bilicisi idi. Onun yunan və erməni dillərini də bildiyi, yunan fəlsəfəsini və tarixini, qədim hind fəlsəfəsini, astronomiyanı, təbabəti və həndəsəni mükəmməl səviyyədə mənimsədiyi öz əsərlərindən bəlli olur. Nizami saray şairi olmaqdan qətiyyətlə imtina etmiş, lakin bir sıra hökmdarların sifarişi ilə poetik əsərlər yaratmış, həmin əsərlərin müqabilində layiqli haqq və hədiyyələr almışdır. Şair təqribən 1169/70-ci ildə Dərbənd hökmdarı Seyfəddin Müzəffərin hədiyyə, kəniz kimi göndərdiyi qıpçaq qızı Afaqla (Appaqla) evlənmişdir. 1174-cü ildə bu izdivacdan oğlu (Məhəmməd) dünyaya gəlmişdir. O, yaradıcılığa lirik şeirlər yazmaqla başlamışdır. Nizami böyük şeirlər «Divan»ının müəllifidir. Şərq təzkirəçiləri onun 20 min beyt həcmində divan yaratdığını bildirmişlər, lakin bu şeirlərin az bir qismi qalmışdır. Şair dünya tarixinə məsnəvi formasında yazdığı beş poemadan ibarət olan «Xəmsə» («Beşlik») müəllifi kimi daxil olmuşdur. Nizami «Məxzənül-əsrar» («Sirlər xəzinəsi») əsərini 1177-ci ildə yazmışdır. 2263 beytdən ibarət olan 100 bu poema Ərzincanın Səlcuq valisi (hakimi) Fəxrəddin Bəhramşah ibn Mənkuçəkə (1162-1225) ithaf olunmuş, şair bu əsərinin müqabilində 5 min dinar pul hədiyyə almışdır. 101
Sonuncu İraq Səlcuq Sultanı III Toğrulun sifarişi ilə yazılmış «Xosrov və Şirin» poemasını Nizami 1180-cı ildə bitirmişdir. Şair 6966 beytdən ibarət olan bu poemanı 102 Azərbaycan Atabəyi Məhəmməd Cahan Pəhləvanın ünvanına göndərmiş, lakin atabəy 1186-cı ildə vəfat etdiyinə görə əsərin mədhiyyə hissəsi Qızıl Arslana həsr olunmuşdur. 1188-cı ildə Şirvanşah I Əxsitan şairə «Leyli və Məcnun» poemasını yazmağı sifariş etdi. Şair Şirvan hökmdarının sifarişini yerinə yetirməkdən boyun qaçırmaq istəmiş, lakin oğlunun təkidi ilə Şərqdə ilk dəfə bu mövzuda poemanı yazmışdır. Onun bu poeması 4613 beytdən ibarətdir. 103
Nizami 1196-cı ildə yazdığı 4968 beytlik 104 «Həft peykər» Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|