Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
148 sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzləri olan xeyli Azərbaycan şəhəri xarabazara çevrildi. Kəşfiyyat səciyyəsi daşıyan I yürüşdən fərqli olaraq II yürüş zamanı monqolların başlıca məqsədi zəbt olunmuş ölkələrdə (eləcə də Azərbaycanda) möhkəmlənmək idi. Buna görə də monqollar qələbə əldə etdikdən sonra Monqolustana qayıtmadılar, Cənubi Qafqazda və İranda məskunlaşdılar. 4 Azərbaycan və ümumiyyətlə, Cənubi Qafqaz ərazisi 1239-1256-cı illərdə Ali Monqol xaqanlığının təyin etdiyi canişinlər tərəfindən idarə olunurdu. 5
yürüşü nəticəsində Azərbaycan tabe olundu. 1258-ci ilin dekabrında Hülaku Bağdadı fəth etdi və 500 ildən artıq mövcud olmuş Abbasilər Xilafəti tarixə çevrildi. «Zəbt edilmiş yeni ərazilər hesabına beşinci monqol ulusu – Hülakular (Elxanilər) dövləti yaradıldı. Bu dövlət Azərbaycanda bir əsr (1357-ci ilədək) fəaliyyət göstərdi». 6 Bu dövlətin yaranması və yüz il ərzində mövcud olması tədricən Azərbaycanın ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına əhəmiyyətli təsir göstərdi, onun hüdudlarında, əhalisinin etnik tərkibində, dini görüşlərində, mədəni həyatında, dilində nəzərəçarpacaq dəyişikliklər baş ver- di. Azərbaycan Hülakular dövlətinin siyasi, inzibati mərkəzinə Marağa, sonralar isə Təbriz və Sultaniyyə onun paytaxt şəhərlərinə çevrildilər. 7 Elxanilər dövləti Yaxın və Orta Şərqdə geniş ərazini əhatə edirdi. XIII əsrin ortalarında Hülaku xanın hərbi hissələrinin tərkibində bir çox türk-monqol mənşəli qəbilə Cənubi Qafqaza gəlmişdi. Qaynaqların məlumatı və toponimik materiallar «20-dən artıq qəbilənin … həmin dövrdə Azərbaycana gəlib məskunlaşdıqlarını təsdiqləyir. Onların tərkibində türkdilli tayfalar çoxluq təşkil edirdi… Türk dili dövlət dili mövqeyi qazandı. Məhəmməd Naxçıvaninin məlumatına görə, Hülakular dövründə mühüm sənədlər 3 dildə (ərəbcə, farsca və türkcə)- hər bir xalqa öz dilində çatdırılırdı». 8
Monqollar hərbi yolla fəth etdikləri ərazilərdə öz dini görüşlərini, adət və ənənələrini bərqərar etməyə xeyli cəhdlər etdilər. Onlar bütpərəstliyi yaymaq məqsədilə islama qarşı ciddi mübarizəyə başladılar. «Monqolların hakimiyyətinin ilk 30 ili
149 ərzində mərkəzi dövlət aparatında «ölkənin baş qazısı» vəzifəsi rəsmən tanınmadı, vəqf torpaqları müsadirə edildi, dini işlərin idarəsi icarəyə verildi və nəticədə islamın dövlət aparatındakı mövqeyi zəiflədi. İlk Elxanilərin islama qarşı mənfi münasibətində xristianlığın, yəhudiliyin, buddizmin, habelə Avropanın xristian dövlətləri başçılarının böyük təsiri oldu». 9
yiyələnmək və
Azərbaycanda (eləcə də islamın yayıldığı ölkələrdə) mövqelərini möhkəmləndirmək naminə bütpərəstlikdən üz döndərərək islamı qəbul etdi və onu yenidən dövlət dini elan etdi. Həmin islahata görə Qazan xan «altıncı əsr (hicri) islam dininin islahatçısı» ki- mi tanındı. Monqol hakimiyyətinin ilk dövründə tikilmiş bütxa- nalar, xristian kilsələri, yəhudi məbədləri (sinaqoqlar) dağıdıldı və onların yerində məscidlər, xanəgahlar inşa olundu. İslamın əski mövqeyi bərpa edildi. Avropanın xristian hökmdarlarının və erməni avantüristlərinin islam Şərqində daha bir «xristian adası» yaratmaq xülyaları boşa çıxdı, 10 yeni ərazilərdə dövlət qurmuş monqolların (eləcə də kütləvi surətdə bu ərazilərdə məskunlaşmış yeni türk tayfa və qəbilələrinin) siyasi mövqeyi ilə yanaşı ideoloji, mədəni mövqeləri də möhkəmləndi. Elxanilər imperiyası ərazisində bütpərəstliyin, xristianlığın, digər dinlərin mövqeləri sarsıldı. Abaqa xanın (1265-1282), Əhməd xanın (1282-1284), Arqun xanın (1284-1291), Keyxatu xanın (1291- 1295) və bir neçə ay hökmdarlıq etmiş Baydu xanın hərbi-siyasi, dini-ideoloji «eksperimentləri»ndən sonra Qazan xanın islama doğru əsaslı dönüş etməsi, bir sıra ictimai-iqtisadi islahatlar keçirməsi Elxanilər dövlətinin müəyyən qədər sabit inkişafını təmin etdi. Sultan Ulcaytunun dövründə (1304-1316) bu sabit- liyin əlamətləri artıq ictimai-iqtisadi həyatın bir çox sahələrində özünü büruzə verirdi. 11 Sultan Əbu Səidin (1316-1335) öldürülməsindən sonra Elxanilər dövləti tədricən tənəzzülə uğradı və parçalandı. Arpa xan (1335-1336) başlanmış bu, ob- yektiv prosesin qarşısını almaq iqtidarında deyildi. Artıq XIV əsrin 30-cu illərinin sonlarında imperiyada «qoşa və çoxpadşahlılıq meydana çıxdı». 12 İri dövlətin parçalanmasında Elxani-Qızıl Orda hərbi-siyasi qarşıdurmasının da böyük rolu
150 olmuşdur. Ərəb tarixçiləri Hülakular dövləti ilə Qızıl Orda arasındakı qarşıdurmanın başlıca səbəbini dini təfriqə ilə əlaqələndirmişlər. Lakin tarixi faktlardan aydın olur ki, iki dövlət arasındakı ziddiyyətlər Elxanilərin XIII əsrin sonlarında İslamı qəbul etməsindən sonra da davam etmişdir. Ziddiyyətlərin başlıca səbəbi Qızıl Orda xanlarının Azərbaycanı öz ərazisi hesab etmələri və bu ərazinin Elxanilər dövlətinin tərkibinə daxil olunmasını qeyri-qanuni hal kimi qarşılamaları olmuşdur. Azərbaycan Qızıl Orda xanlarını strateji mövqeyi, iqtisadi və ticarət potensialı ilə cəlb edirdi. Elxanilər dövləti onların perspektiv, strateji məqsədlərinin gercəkləşdirilməsi yolunda başlıca əngəl idi. Qızıl Orda xanlarının Azərbaycana hərbi
yürüşləri Hülaku
xanın zamanından Elxanilər dövlətinin süqutu məqamınadək (1357-ci ildə) davam etdi. 13 Beləliklə, təqribən bir əsr ərzində Azərbaycan iki rəqib dövlətin hərbi toqquşmalarının obyektinə çevrilmiş, ölkənin inkişaf potensialı tam gerçəkləşməmişdi. Qızıl Orda xanı Canı bəyin (1340-1357) 1357-ci ildə Təbrizi ələ keçirməsindən sonra Çobani Əmiri Məlik Əşrəfin tutulması və öldürülməsi ilə Elxanilər dövləti süqut etdi və Azərbaycan Qızıl Orda dövlətinə tabe olundu. Elxanilər dövləti tarixinin son 20 ili bu siyasi qurumun tənəzzül prosesi ilə səciyyəvi olmuşdur: Artıq XIV əsrin 40-cı illərinə doğru dövlət 40-a yaxın hissəyə parçalanmışdı. Bu dövrdə Elxanilər dövlətini əslində Çobani əmirləri «idarə edirdilər». «Çobani feodalları 1338-1357-ci illərdəki fəaliyyətləri dövründə Azərbaycanda və onların nüfuz dairələrində olan ərazilərdə Hülakuların təsirindən azad, müstəqil dövlət təsis etmişdilər… Onlar Hülakular dövlətinin müdafiəsi bayrağı altında mübarizə apardılar və dövləti Hülaku şahzadələrinin… adından idarə etdilər. Çobanilər əməli olaraq hakimiyyəti ələ aldılar, lakin onlar qonşu dövlətlər tərəfindən müstəqil, tamhüquqlu dövlətin hökmdarları kimi tanınmadılar». 14
Hakimiyyətdən maksimum dərəcədə bəhrələnmiş son Çobani əmiri Məlik Əşrəf idi. O, hakimiyyətdə 13 il olmuşdur. Məlik Əşrəf «745-ci ildə (hicri tarixi ilə-red.) Təbrizə gəlib oturdu və zülm bayrağını üfüqlərə qaldırdı… O, Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|