Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
157 anladılar. Çünki həmin yaradıcılıq fəaliyyəti olmadan onların qurduqları dövlətin varlığı təhlükə ilə üzləşə bilərdi. Elxanilər Hülaku xandan başlayaraq saray, mədrəsə, rəsədxana, şəhərətrafı yaşayış məntəqələri saldırmağa başladılar. 1290-cı ildə Təbrizin ətrafında «Arquniyyə» adlanan şəhərin əsası qoyuldu. Qazan xanın hakimiyyəti illərində həmin yaşayış məntəqəsi «Şənbi-Qazan» adlanmağa başlandı. Bu şəhərcik («Qazaniyyə») sonralar xeyli inkişaf etdi. Arqun xanın hakimiyyəti zamanında (1284-1291) qala divarlarının ümumi uzunluğu 12 min addımdan (11,5 kilometr) ibarət olan Sultaniyyə şəhərinin əsası qoyuldu. Elxanilər Təbrizin inkişafına xüsusi qayğı ilə yanaşırdılar. Artıq XIII əsrin sonlarına doğru Təbriz Yaxın və Orta Şərqin ən iri sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Bu zaman Təbrizin qala divarlarının ümumi uzunluğu 25 min addım (24 kilometr) idi. «Ehtimal edilə bilər ki, bu dövrdə Təbrizin əhalisi 1 milyona yaxın olmuşdur». 28 Elxanilərin yaradıcılıq fəaliyyəti bir sıra aşağı səviyyəli dövlət xadimlərini də ilhama gətirmiş, onları da bu cür fəaliyyətə yönəltmişdi. Məsələn, Hülakular sarayında baş vəzir olmuş Fəzlullah Rəşidəddinin layihəsi əsasınada və pəhbərliyi ilə Təbriz yaxınlığında «Rəbi-Rəşidi» («Rəşidiyyə») adlı yaşayış məntəqəsi yaradılmışdı. Bu məntəqədə 30 min ev vardı. «Rəbi-Rəşidi»də 24 karvansara, 1500 dükan, üçmərtəbəli karvansaralar, məscid, bazar, hamam, zərbxana, 7 min tələbəsi və 450 müəllimi olan tədris müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. 29
məntəqəsinin çiçəklənməsi uzun sürmədi. 1318-ci ildə baş vəzir Fəzlullah Rəşidəddin edam olunduqdan bir qədər sonra (1336-cı ildə) qəzəblənmiş əhali kütlələri şəhərciyi talan və viran etdilər. Bu kütləvi əməldən sonra Rəbi-Rəşidi süqut etdi. 30
məsi üçün geniş iqtisadi-maliyyə imkanlarına malik idilər. Onlar beynəlxalq ticarətdən və Azərbaycan şəhərlərində sənətkarlıq fəaliyyətindən maksimum səviyyədə gəlir əldə etməyə can atırdılar. Qazan xan Kür çayının mənsəbində, Xəzər dənizinin sahilində Mahmudabad şəhərini saldırmış, yeni şəhərin inkişaf
158 etdirilməsinə, nəticədə sarayın xəzinəsinin zənginləşdirilməsinə çalışmışdı. Lakin Elxanilərin bağlıca gəlir mənbəyi və əsas sərmayə qoyuluşu obyekti Təbriz şəhəri olmuşdur. «Təbriz şəhərində toplanan tamğa vergisi Elxanilərin Cənubi Azərbaycan vilayətlərindən götürdüyü gəlirin ümumi məbləğinin 50 faizini təşkil edirdi». 31 Elxanilər dövründə şəhərlər yarımaqrar səciyyə daşısalar da, ölkənin sənətkarlıq, ticarət və mədəni həyatında aparıcı rol oynamışlar. Tədqiqatlar sübut etmişdir ki, XII əsrin sonu-XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 70-dən artıq müxtəlif (iri, orta, kiçik) şəhər olmuşdur. 32 «Arazdan şimalda yerləşən Bərdə və Beyləqan istisna olmaqla… bu şəhərlərin çoxunda olmuş, monqol hücumlarının nəticələrini öz gözləri ilə görmüş» 33
Azərbaycanda 41 şəhər mövcud idi. 34 Arazdan şimalda yerləşən bir çox Azərbaycan şəhərlərində olmamış ərəb səyyahının məlumatlarının öz gördüklərinə uyğun olduğunu buradaca qeyd etmək lazımdır. Mənşəcə Kiçik Asiyalı yunan olmuş Yaqut əl- Həməvi 1224-cü ildə yazdığı «Mucəm əl-buldan» («Ölkələrin lüğəti») adlı əsərində 16 min toponim, habelə Azərbaycanın təqribən 90 yaşayış məntəqəsi barədə qısaca məlumat vermişdir 35
Ərəb müəllifi, həyatının 56 ilini islam Şərqinin 2 nəhəng kitabxanasında (Marağa rəsədxanasının və əl-Müstənsiriyyə mədrəsəsinin) keçirmiş, böyük Azərbaycan alimi və dövlət xa- dimi Nəsirəddin ət-Tusinin şagirdi olmuş, 50 cilddən ibarət olan «Təlxis məcmə əl-ədəb fi mucəm əl-əlqəb» («Ləqəblər lüğətindəki adların əlifba
qaydasında tərtib
olunmuş məlumatların müxtəsər toplusu») əsərini yazmış ibn-əl-Fuvati (1244-1326) də Azərbaycan vilayətləri, şəhərləri haqqındakı məlumatları ilə dövrün şəhər həyatının təsvirini vermişdir. Həmin dövrdə paytaxta və yaxud iqamətgaha çevrilmiş şəhər iq- tisadi inkişaf (habelə mədəni səviyyə) baxımından digər şəhərləri arxada qoyurdu. Belə şəhərlər xeyli hərbi qüvvə ilə qorunurdu. Xüsusi inzibati və siyasi əhəmiyyətə malik olan bu şəhərlər iqti- sadi məzmunlu imtiyazlara malik idilər. 36 Bu şəhərlərə kənardan
159 daim əhali axını baş verirdi. Məhz buna görə də həmin şəhərlərin əhalisi gəlmələrin hesabına durmadan artırdı. Dağıntılar, iqtisadi həyatdakı qeyri-mütəşəkkillik halları, aşkar soyğunçuluq faktlarının çoxluğu, təsərrüfat həyatının idarəsi işində özbaşınalıq və nəzarətsizlik, müəyyən olunmuş vergi sisteminin əslində nəzərə alınmaması «XIII əsrin II yarısında- XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın bir çox şəhərlərinin iqtisadiyyatını dağıdan ən mühüm səbəblər idi». 37
təqribən XIV əsrin 50-ci illərinədək müşahidə olunmuşdur. Əsrin 50-ci illərindən XV əsrin əvvəllərinədək olan tarixi dövr «Azərbaycanda şəhərlərin aşkar tənəzzülü dövrü kimi qiymətləndirilə bilər». 38
sonlarınadək olan dövr Azərbaycan tarixinin müharibələr, beynəlxalq və daxili səciyyəli çəkişmələr, saray çevirilişləri, dağıntılar, əhali üçün sonsuz əzablar ilə zəngin zaman kəsimi olmuşdur. Bu hadisələr dövrün mədəni-mənəvi həyatında özünün adekvat əksini tapmalı idi. Mükəmməllikdən uzaq olan cəmiyyətdə insanların kamilliyə, maddi həyatdan daha çox mənəvi aləmə meyli bariz şəkildə aşkara çıxır. Bu cür cəmiyyətdə ədəbiyyata, fəlsəfi axtarışlara, səyahətlərə can atanların faizi yüksək olur. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın mədəni həyatı məhz bu cəhətləri, əlamətləri ilə diqqəti cəlb edirdi. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizin şimal-şərqində yerləşən Rəbi-Rəşididə «Darülfünün» təsis olunmuşdu. Bu ali tədris müəssisəsində 7 min tələbə təhsil alırdı. Çin, Hindistan, Misir və Şirvandan gəlmiş 50 tanınmış alim burada müxtəlif elmlərin tədrisi işi ilə məşğul olurdu. Bu- rada təbiətşünaslıq, tarix, təbabət, nücum, məntiq, ilahiyyat şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Təbabəti tədris edən hər müdərrisin 12 tələbəsi olurdu, təhsil 5 il ərzində davam edirdi. Təhsil müddəti başa çatdıqdan sonra məzunlar bir il ərzində Rəbi- Rəşididə xəstələri müalicə etməli, əldə etdikləri nəzəri bilikləri təcrübədə tətbiq etməli idilər. Təbabət şöbəsinin tələbələri bura- da olan «Darüş-şəfa»da («Şəfa evində») təcrübə keçirdilər. Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|